«فخرا» مرداد به تولید انبوه می‌رسد
محمد رضازاده: بیش از یك سال است كه ویروس كرونا به یك پاندمی تبدیل شده این جریان محققان كشور را بر آن داشت تا در تولید تجهیزات پزشكی در حوزه تشخیص و درمان به حوزه واكسن ورود پیدا كنند.در همان روزهای شروع پاندمی كرونا در كشور مطالعات حیوانی واكسن كرونا به شیوه‌های مختلف تولید واكسن كلید خورد و شركت‌های دانش بنیان زیادی به این موضوع ورود پیدا كردند كه نتیجه این تحقیقات رسیدن به تست بالینی برخی از این واكسن‌ها است.
اولین تست انسانی واكسن «كووایران» در دی ماه انجام گرفت و همزمان انستیتو پاستور ایران فازهای یك و دو واكسن مشترك با كوبا را در كوبا انجام داد. همچنین در ادامه مؤسسه تحقیقات واكسن و سرم سازی رازی مجوز واكسن «كووپارس» را در اسفندماه از سازمان غذا و دارو اخذ كرد و بعد از آن نیز واكسن «فخرا» در وزارت دفاع با تزریق به 4 داوطلب، تست انسانی را آغاز كرد، واكسنی كه ساخت آن با همت دانشمند شهید فخری زاده آغاز شد و خوشبختانه تاكنون توانسته مراحل آزمایشگاهی را با موفقیت طی كند.
در گفت‌وگویی كه با دكتر محمد كریمی نیا، معاون قرارگاه پدافند زیستی كشور داشتیم به بررسی آخرین وضعیت واكسن فخرا، نقش قرارگاه پدافند زیستی در زمینه مقابله با كرونا، وضعیت زیرساخت‌های كشور در حوزه مقابله با كرونا و ... پرداختیم كه در ادامه مشروح این پرسش و پاسخ را می‌خوانید:
*آقای دكتر، اكنون بیش از یك سال از شیوع بیماری كرونا در كشور می‌گذرد؟ كشور ما چقدر برای رویارویی با این پاندمی آمادگی داشت؟
پس از صد سال دنیا با یك بیماری عفونی با گستردگی زیاد مواجه شد، طی صدسال گذشته دنیا با این مدل اپیدمی مواجه نشده بود، طی چند دهه گذشته بشر فكر می‌كرد كه بیماری عفونی را كنترل كرده و در برخی مناطق دنیا زیرساخت‌های كنترل بیماری عفونی كوچك شده بود، اما كرونا نشان داد كه می‌تواند ابرقدرت‌های حوزه سلامت مثل كشور انگلستان را نیز غافلگیر كند كه در این ماجرا كشور ما هم بی‌نصیب نماند و برنامه‌ریزی و تحلیل‌هایی كه در كشور انجام شده بود در این بحران به كار آمد.
كرونا باعث تقویت زیرساخت‌های واكسن‌سازی، بیمارستان‌ها و سیستم آزمایشگاهی كشور شد، این مسیر با وجود اینكه هنوز رخدادی وجود نداشت آغاز شده بود و مانوورهایی با موضوعات تهدیدات زیستی و بیماری عفونی در كشور اجرا شده بود،به طور مثال بهمن سال 96 مانوور به عنوان مرزبانی زیستی هوایی در فرودگاه امام برگزار شد.
دركنار فرایندهایی كه درحال بررسی بودیم، یك سری رخدادهایی پیش آمد از جمله اینكه داووس ده چالش مهم دنیا در دهه 2020 را اعلام كرد كه از بین آنها 7 مورد وارد زیستی دو مورد فناوری اطلاعات و سایبری و یكی از آنها اقتصادی است و تاپ‌ترین آنها شیوع بیماری عفونی در دنیا بوده است. از سوی دیگر، سازمان جهانی بهداشت 10 مخاطره را را پیش بینی كرده بود كه 6 مورد آن بیماری‌های عفونی بود و یكی از آنها بی‌تفاوتی در برابر واكسیناسیون بود.
سومین مورد نیز رفتار بیل‌گیتس بود، بیل‌گیتس بیست سال است كه بنیاد خیریه‌ای را با نگاه به حوزه سلامت، آموزش و بانكداری را راه‌اندازی كرده است و امروز تمركز جدی روی موضوع واكسن و مقابله با بیماری‌های عفونی دارد، وقتی این پیش‌بینی‌ها را دیدیم برای ما روشن بود كه باید تمركز بیشتری روی این موضوعات داشته باشیم.
*در حوزه تهدیدات زیستی كشور ما قبل از شیوع كرونا چقدر آمادگی داشت؟
از سال 2003 تا 2019 ظرف شانزده سال سه پاندمی رخ می‌دهد كه عامل همه آنها خانواده كروناویروس‌ها بوده است. بررسی این موضوعات نشان می‌داد كه ما باید برای مقابله با تهدیدات زیستی آمادگی داشته باشیم و مانوورهای ما، برنامه ریزی و ساختارسازی بر این اساس شكل گرفت و مجموعه‌ای كه از نظر علمی قوی بود با عنوان سازمان سپند در سال 94 پنج دستگاه «پی سی آر» تشخیص بیماری عفونی كه برای تشخیص كرونا نیز به كار می‌آمد به استان‌های آذربایجان غربی، خوزستان، سیستان و بلوچستان و كرمانشاه و مازندران ارسال شد. قسمت بعدی كار نیز راه‌اندازی قرارگاه پدافند زیستی در استان‌ها بود كه در سال 99 به عنوان قرارگاه مقابله با كرونا استفاده شد و با آغاز كرونا فعالیت این مراكز 24 ساعته شد.
مركز سپند از همان زمان به تحقیق روی این بیماری ورود پیدا كرد و تلاش كرد كیت‌های تشخیصی را تولید كند و كیت‌های تشخیصی در اسفندماه تهیه شد این سازمان از همان زمان با هدایت شهید فخری زاده تصمیم گرفت در حوزه واكسن كار كند، یكی از بزرگترین مدافعان سلامت شهید فخری زاده بوده است. در تمام سیزده ماه گذشته شیوع كرونا مراكز درمانی دچار چالش‌های جانبی كرونا نشدند و خوشبختانه برنامه‌ریزی ها توانست مانع بروز مشكلات شود.
برنامه ریزی برای ظرفیت آزمایشگاهی كشور در بهمن ماه آغاز شد و توانمندی آزمایشگاهی ما سریعا به چهل آزمایشگاه رسید و خوشبختانه با استفاده از بخش خصوصی سریعا 120 آزمایشگاه وارد عرضه ارائه خدمات شدند.
از سوی دیگر نباید فراموش كنیم كه كشور در شرایط تحریم قرار داشت و اگبچهر زیرساخت‌های حیاتی كشور را ارزیابی كنیم می‌بینیم كه كمترین میزان خسارت و فوت را داشته‌اند، به دلیل اینكه نیروها و زیرساخت‌های ما آماده بود. در شرایط تحریم نمی‌توانیم زیرساخت كشور را برای مقابله با این پاندمی سالم نگه داریم و تداوم كاركرد داشته باشیم و تحریم‌ها اثری نداشته باشد.
درست است كه عنوان می‌شود سلامت تحریم نیست اما هدف غایی همه آنها سلامت است، وقتی مسایل مالی و حمل و نقل در تحریم هدف قرار می‌گیرد باز هم انتقال كالاهای سلامت محور مشكل است. افرادی كه خود را مدافع حقوق بشر می‌دانند مردم ایران را تحریم كردند كه تشدید این اتفاق در ماجرای خرید واكسن آنفلوآنزا برای كشور بود كه شركت‌هایی كه باید اقدام به ارائه واكسن می‌كردند این كار را انجام ندادند، رفتارهای كشورهای غربی نشان می‌دهد ما باید خودمان را تقویت كنیم و توان تولید اقلام دارویی باید افزایش پیدا كند و وابستگی دارویی تا جای ممكن كاهش پیدا كند، زیرساخت‌های تولید داروی خوبی داریم اما در حوزه مواد اولیه مشكلاتی وجود دارد.
*نقش دانشمندان جوان ایرانی در زمینه تولید واكسن را چگونه ارزیابی می‌كنید؟
درحال حاضر دو موسسه رازی و پاستور با سابقه صدساله درحال واكسن سازی هستند و سن این دو موسسه از بسیاری از واكسن سازان دنیا بیشتر است و می‌توان به این شركت‌ها اعتماد كرد همچنین در كنار آنها شركت‌های دانش بنیان نیز درحال ساخت واكسن هستند. سازمان سپند سالها در حوزه زیستی فعال بود و امروز از این توان استفاده می‌شود.
در گذشته تعداد محدودی دانشمند در حوزه ساخت واكسن داشتیم اما امروز تعداد دانشمندان جوان كشور به شدت افزایش پیدا كرده است و می‌توانیم بگوییم با دانشمندان جوانی سر و كار داریم كه این افراد تا چند دهه می‌توانند در مواجهه با بیماری‌های مختلف كشور را چند دهه پشتیبانی كنند. مجموعه بركت ساخت پلتفرم‌های مختلف واكسن را آغاز كرد كه این موضوع نشان دهنده توان همین دانشمندان است.
*كدام پلتفرم‌های واكسن در كشور ما تولید می‌شود؟
درگذشته دنیا به این حجم واكسن نیاز نداشت و تولید واكسن در حد محدودی بود اما كرونا ثابت كرد كه نگاه باید متفاوت باشد كه در همین راستا زیرساخت‌های ساخت واكسن در كشور افزایش پیدا كرد. دانشمندان ما تمام پلتفرم‌های واكسن را شروع به تولید كردند برگ برنده بزرگی برای كشور است كه منجر به این می‌شود كه ابهامات ساخت واكسن برطرف شود و در صورت شیوع بیماری‌های نوپدید محققان ما می‌توانند درمانی برای آنها بیابند. در حال حاضر محققان بخش‌های مختلف در چهار پلتفرم، inactive، نوتركیب و یك الگوی جدید دیگر و mNRNA در حال تحقیق هستند. این موضوع چرا مهم است؟ چون ما طی سالهای گذشته نتوانستیم واكسن آنفلوآنزا تولید كنیم چون عزمی برای تولید آن وجود نداشت اما می‌بینیم كه در حوزه كرونا ظرف ده ماه به فرایند تولید واكسن رسیدیم.
*وضعیت واكسن‌های تولیدی داخل كشور چگونه است؟
همه واكسن‌ها با استانداردهای بین‌المللی درحال پیشرفت هستند و خوشبختانه تاكنون همه آنها موفق بوده‌اند، در صورت موفقیت نهایی امیدواریم بتوانیم صادرات واكسن را داشته باشیم و به سایر كشورها نیز كمك كنیم، ایجاد ظرفیت‌ها در شرایط تحریم بوده و در یك سال اخیر ما در حوزه نیروی انسانی هم به خبرگان جدیدی رسیدیم و در همه حوزه‌ها شاهد همكاری موفقیت آمیزی بودیم.
البته رهبران نقش مهمی در زمینه هدایت دارند، در كشور برزیل رییس جمهور ماسك زدن را منع كرد و اكنون می‌بیبیم كه با یك بحران عظیم مواجه شده است و رییس جمهور وقت آمریكا نیز اعتقادی به ماسك نداشت و امروز شاهد وضعیت اسفناك شیوع كرونا در این كشور هستیم. در كشور ما شاهد بودیم كه رهبر انقلاب بارها بر استفاده از ماسك و رعایت پروتكل‌های بهداشتی تاكید داشتند و حتی مراسم‌های مذهبی را به تنهایی برگزار كردند كه این موضوع افزایش آگاهی برای جامعه دارد كه نشان می‌دهد ایشان كاملا به رعایت قوانین پایبند هستند.
*از نظر شما چرا با وجود اقدامات خوب صورت گرفته روند شیوع كرونا آنطور كه انتظار می‌رفت مهار نشد؟
در كنار بحث واكسن كه این مجموعه‌ها در حال تحقیق هستند باید ظرفیت تشخیصی داشته باشیم كه اقدامات زیادی در بخش خصوصی و شركت‌های دانش بنیان صورت گرفت و متناسب با شرایط مختلف وارد بازار شدند، در كنار این موضوع نیز رفته رفته شاهد تولید مواد ضدعفونی كننده و ماسك بودیم، از سوی دیگر در حوزه نفت نیز برای تامین مواد اولیه برنامه‌ریزی خوبی صورت گرفت كه این موضوع نیز نباید نادیده گرفته شود.
سیزده ماه مقابله با كرونا شرایط سختی را پیش روی ما گذاشت و متاسفانه تعدادی از هموطنان و كادر بهداشت و درمان را از دست دادیم اما سیزده ماه گذشته نشان داد كه كشور به دركی رسیده است كه اگر به درستی از این ظرفیت استفاده شود كرونا قابل مدیریت است اما باید به این نكته توجه داشت كه قوانین حوزه سلامت و مبارزه با كرونا نیازمند بازنگری است، متاسفانه در این چند ماه بخش نظارتی پا به پای بخش عملیاتی عمل نكرد، باید در شرایط اضطرار قوانین اضطرار داشته باشیم و لازم است در برنامه پنج ساله هفتم سیاست‌گذاران و قانون‌گذاران حتما با این نگاه به سمت تدوین قوانین حركت كنند.
*زیرساخت‌های حوزه سلامت در دوران كرونا چقدر تقویت شد؟
كرونا منجر به این موضوع شد كه زیرساخت‌های ساخت واكسن، تشخیص و همگرایی سازمانی بیش از چند دهه پیشرفت كند، همگرایی كه در دوران كرونا ایجاد شد را در دفاع مقدس شاهد بودیم، هر زمان مسوولان با هم همراه شدند مردم نیز با آنها همراهی كردند، از نظر علمی و علم كاربردی پیشرفت زیادی داشتیم، برخی قوانین به صورت مستندات علمی كتابخانه‌ای بود اما در این سیزده ماه بسیاری از مستندات عملیاتی شد كه این موضوع باعث حیرت دانشمندان و مسوولان شد. نزدیك به یك و نیم دهه بود كه نمی‌توانستیم واكسن آنفلوآنزا تولید كنیم اما در حوزه كرونا تحول بزرگی در زمینه واكسن رخ داد و بسیاری از محققان بدون كمك كشورهای دیگر این حركت را پیش بردند.
*در حوزه ساخت آزمایشگاه‌های پیشرفته در چه وضعیتی قرار داریم؟
در زمینه ساخت آزمایشگاه سطح یك از ابتدای اولین آزمایشگاه ایمنی زیستی سیار آذرماه تحویل انستیتو پاستور شد و دومین آزمایشگاه در مرداد تحویل موسسه سرم‌سازی رازی شد، این ظرفیت‌ها در دوران كرونا استفاده شد و در این زمینه می‌توانیم اعلام كنیم كه به خودكفایی رسیده‌ایم و وابستگی به كشورهای دیگر نداریم.
*در حوزه مقابله با كرونا چقدر از ظرفیت‌های نیروهای انسانی استفاده شد؟
متاسفانه در سیزده ماه گذشته از همه ظرفیت استفاده نشد، بازیگران توانمندی داشتیم كه بیرون از میدان قرار گرفتند و ما باید از سرمایه‌های ملی برای مهار این بیماری استفاده كنیم.
*وجوه تمایز واكسن فخرا با سایر واكسن‌ها چیست؟ چقدر امیدوارید
یكی از بهترین وجوه تمایز واكسن فخرا این است كه همه وجوه آن ایرانی است و بذر آن از ویروس‌هایی كه از بیماران ایرانی بوده به دست آمده است، واكسن‌هایی كه با ویروس غیر فعال تولید می‌شوند در برابر جهش ویروس فعال هستند مگر آنكه ویروس جهش خاصی در ویروس ایجاد شود و سوش تغییر جدی داشته باشد. ارزیابی‌هایی كه در مرحله پیش بالینی انجام دادیم نشان داد این واكسن قابل مقایسه با برندهای معروف دنیا است و این شواهد باعث می‌شود كه واكسن فخرا نتایج خوبی داشته باشد.
*شهادت شهید «فخری زاده» چه تاثیری در روند ساخت واكسن كرونا داشت؟
شهادت وی روی ادامه كار تاثیری نداشت، این شهید بزرگوار به قدری جدی پیگیر این موضوع بودند كه قبل از شهادت بسیاری از مراحل انجام شده بود كه این موضوع نیز به دلیل دوراندیشی و مدیریت خوب پروژه توسط وی بود. علی رغم اینكه همكاران از شهادت ایشان آزرده خاطر بودند اما در كمیت و كیفیت كار خللی ایجاد نشد و برای قدردانی از زحمات وی مجدانه‌تر در حال پیگیری هستند.
*واكسن «فخرا» چه زمانی به تولید انبوه خواهد رسید؟
زیرساخت‌های تولید واكسن فخرا تا اردیبهشت تكمیل می‌شود و اگر مراحل بالینی این واكسن به خوبی پیش برود و مجوزها توسط وزارت بهداشت ارائه شود این واكسن مرداد به تولید انبوه خواهد رسید.
فاز اول در محدوده نیمه فروردین به اتمام خواهد رسید و وارد مرحله بعد خواهد شد. داوطلبان آزمایش‌های لازم را گذراندند و باید از نظر روحی و جسمی برخی بیماری‌ها مانند آلرژی و حساسیت فصلی نداشته باشند تا بتوانند داوطلب تزریق واكسن شوند. اگر مجموع آزمایش‌ها مطلوب باشد فرد می‌تواند داوطلب تزریق واكسن باشد.
