ما زنان باردار را جزو حساس‌ترین افراد برای انتخاب واكسن می‌دانیم و به‌شدت حساسیت داریم ایمن‌ترین واكسن با سابقه مشخص را به آنها تزریق كنیم. اما ما هیچ سابقه‌ای از واكسن فایزر در دست نداریم.
كافی است بدانید این فقط mRNA نیست كه دارد در فایزر تزریق می‌شود. فقط آن ژن شاخك نیست بلكه یك مجموعه ژن‌ها دارد تزریق می‌شود.
گروه جامعه خبرگزاری فارس- مریم شریفی؛ واكنش‌ها از جامعه ایران و فضای رسانه‌ای داخلی فراتر رفته و بحث درباره تصمیم ناگهانی و عجیب وزارت بهداشت در واردات واكسن فایزر برای مادران باردار، به محافل رسانه‌ای خارج از كشور راه پیدا كرده. درحالی‌كه مطالعات بالینی واكسن فایزر برای مادران باردار به دلیل عدم استقبال زنان باردار آمریكا متوقف شده، سئوال مشترك همه این است كه مسئولان وزارت بهداشت با استناد به نتایج كدام مطالعات به این نتیجه رسیده‌اند كه واكسن فایزر نسبت به سایر واكسن‌ها برای مادران باردار اثربخشی بیشتری دارد؟ سئوال و ابهام البته درباره این تغییر رویكرد عجیب، فراوان است؛ اینكه كدام متخصصان و محققان برای اخذ این تصمیم خطیر، طرف مشورت وزارت بهداشت بوده‌اند؟ آیا عوارض احتمالی واكسن فایزر بر روی جنین در درازمدت، با توجه به ساختار خاص ژنیِ آن موردتوجه قرار گرفته؟ چرا تصمیم قبلی درخصوص واكسیناسیون این مادران با واكسن سینوفارم كه دستورالعمل آن به بیمارستان‌های كشور اعلام شده‌بود، تغییر كرده؟ و... این‌ها سئوالاتی است كه افكار عمومی بی‌صبرانه منتظر پاسخ دقیق و شفاف به آنها از سوی مسئولان وزارت بهداشت است.
گفت‌وگوی ما با دكتر «علی كرمی»، متخصص بیوتكنولوژی پزشكی و مهندسی ژنتیك با 30 سال سابقه تحقیق در زمینه واكسن هم، با دغدغه یافتن پاسخ برای برخی از مهم‌ترین سئوالات و ابهامات موجود در این زمینه شكل گرفت. اگر شما هم با نگرانی جدید واكسنی این روزها دست‌به‌گریبان هستید، با این گفت‌وگو همراه باشید.
توقف مطالعات بالینی واكسن فایزر با عدم استقبال مادران باردار آمریكایی
*مهم‌ترین خبر واكسنی روزهای گذشته، خبر واردات واكسن فایزر برای مادران باردار بود؛ تصمیمی كه موجی از تعجب و نگرانی را در جامعه ایجاد كرد. حالا همه دنبال پاسخ این پرسش هستند كه علت اتخاذ این تصمیم چه بوده و چرا این واكسن با ساختار mRNA برای گروه حساسی مانند مادران باردار انتخاب شده است؟ تحلیل شما به‌عنوان متخصص بیوتكنولوژی پزشكی و مهندسی ژنتیك از این تصمیم ناگهانی چیست؟
- من ترجیح می‌دادم به جای اینكه بنده پاسخ این سئوال را بدهم، مسئولان وزارت بهداشت كه چنین تصمیمی را گرفته‌اند، پاسخگو باشند. یكی از انتقاداتی هم كه بنده دارم، همین است كه چرا نمی‌آیند به‌طور شفاف برای مردم یا حداقل برای شما خبرنگاران بگویند دلیل این تغییر نظر ناگهانی چیست. تا یك ماه قبل بحث این بود كه برای زنان باردار واكسن سینوفارم توصیه می‌شود؛ آن هم در سه ماهه دوم بارداری (بعد از هفته دوازدهم). حالا چطور شده كه در عرض چند روز یكدفعه گفته می‌شود قرار است واكسن فایزر ویژه مادران باردار وارد شود؟! این تعجب و تردید وقتی بیشتر می‌شود كه گزارش‌هایی منتشر شده درباره اینكه تست بالینی واكسن فایزر در آمریكا برای زنان باردار به دلیل عدم استقبال مادران باردار متوقف شده. خب با این اوصاف، چه منطقی وجود دارد كه این واكسن برای مادران باردار كشور ما وارد شود؟!
ببینید قبل از این شنیده بودیم وزارت بهداشت قصد وارد كردن واكسن فایزر دارد به‌عنوان دُز سوم جامعه پزشكی. خب، این اشكالی ندارد. با توجه به اینكه جامعه پزشكی به دلیل تماس مستقیم با بیماران در معرض خطر جدی است، تزریق دز تقویتی (بوستر) برای آنها توصیه شده است. اینجا هم اگر واكسن فایزر به‌عنوان دز بوستر كادر درمان وارد شود، مخالفتی نداریم. گرچه از ابتدا گفته شده بود واكسن‌های آمریكایی و انگلیسی وارد نشود. اما در سخنان رهبری این قید وجود داشت كه اگر واكسن از كشور دیگری غیر از آمریكا و انگلیس وارد شود، اشكالی ندارد. بنابراین وقتی اعلام شد واكسن فایزر تولید شده در یكی از كشورهای اروپایی برای دز بوستر كادر درمان وارد می‌شود، مخالفتی صورت نگرفت. اما وقتی اعلام شد مادران باردار هم جزو جامعه هدف این واكسن‌ها هستند، واقعاً تعجب كردم.
*بنابراین حتی برای جامعه علمی كشور هم این تغییر رویكرد، غیرمنتظره بوده...
بله. به اعتقاد من، وزارت بهداشت باید در این زمینه تجدیدنظر كند. البته در حال حاضر با توجه به اینكه تزریق واكسن فایزر برای زنان باردار اجباری نیست، فكر می‌كنم اگر بتوانیم مادران باردار جامعه را مطلع كنیم – از طریق همین مباحثی كه شما دارید منعكس می‌كنید - و آنها از تزریق این واكسن خودداری كنند، مشكل جدی به وجود نخواهد آمد. و البته امیدوارم این اجبار را ایجاد نكنند. در هر صورت، اتخاذ چنین تصمیم عجولانه‌ای، برای ما اساتید و محققان مایه تعجب بوده و تردیدها و سئوالاتی را ایجاد كرده‌است.
*چه تردیدهایی؟
- ببینید، وزیر بهداشت و مشاورانش باید پاسخ دهند كه چرا این تصمیم را گرفته‌اند. مگر خودشان در وزارت بهداشت قبلاً اعلام نكرده بودند زنان باردار واكسن سینوفارم تزریق كنند؟ آیا اتفاقی افتاده كه نظرشان را تغییر داده‌اند؟ این ابهام ایجاد می‌شود آیا چون در آمریكا نتوانستند روی زنان باردار تست بالینی واكسن فایزر را انجام دهند، خدای نكرده قرار است روی زنان باردار ایرانی این تست انجام شود؟! خب این خیلی نگران‌كننده است و من بعید می‌دانم مادران باردار ایرانی با توجه به اینكه فرزندانشان نسل آینده كشور ما خواهند بود، چنین اجازه‌ای را به خودشان و به مسئولان بدهند. اینجا رسالت رسانه‌هاست كه این موضوع را انعكاس گسترده دهند تا مسئولان بیایند و پاسخ بدهند.
سئوال و نگرانی دیگر این است كه آیا كسانی وجود دارند كه مسئولان تصمیم‌گیرنده را تحت فشار می‌گذارند؟ چون خدای نكرده ممكن است پای برخی از واردكننده‌ها در میان باشد كه نفوذ داشته باشند و بخواهند این اتفاق را رقم بزنند. یا اینكه افرادی در نظام پزشكی، منشأ این تصمیم‌گیری بوده‌اند؟ همان افرادی كه كلاً ذهنیت‌شان اینطور است كه هرچه از آن طرف بیاید، بهتر است. درمورد داروها هم همین فكر را دارند و داروهای خارجی را بهتر از داروهای داخلی می‌دانند. یا با چین، یك زاویه سیاسی دارند. من بیشتر فكر می‌كنم این موارد است. چون هیچ دلیل علمی برای این تصمیم پیدا نمی‌كنم كه واكسن سینوفارم را كه برای زنان باردار مورد تأیید قرار گرفته است، كنار بگذارند و سراغ واكسنی بروند كه تست نشده و كلی تردید و ابهام علمی درباره آن وجود دارد!
آقای وزیر! با ارائه اسناد علمی، محققان را قانع كنید
بنابراین من از وزیر محترم درخواست می‌كنم هرچه زودتر شفاف و روشن دلیل این تغییر تصمیم را اعلام كنند تا جامعه علمی هم بتوانند پاسخگوی رسانه‌ها و افكار عمومی باشد. درمجموع، بنده این تصمیم را در شرایط حاضر درست نمی‌بینم مگر اینكه آقای وزیر یا سازمان غذا و دارو یا هر سازمانی كه این تصمیم را گرفته، اسناد متقنی درخصوص درستی این تصمیم در اختیار ما قرار دهند تا مطالعه كنیم. ما كه چنین اسنادی ندیده‌ایم و بعید هم می‌دانم وجود داشته باشد. در شرایطی كه زنان باردار آمریكایی حاضر نیستند واكسن فایزر بزنند، آن وقت شما می‌خواهید آن را برای تزریق به مادران باردار ایرانی وارد كنید؟! این خودش تردید برانگیز است.
چرا واكسن ناشناخته باید جایگزین واكسن باسابقه شود؟
* اگر این بحث عدم استقبال زنان باردار آمریكایی از مطالعات بالینی واكسن فایزر را كنار بگذاریم، به لحاظ علمی و به دلیل ساختار ژنی، آیا تردیدی درخصوص تزریق این واكسن به مادران باردار وجود دارد؟
- من صادقانه بگویم؛ اگر در خانواده من یك خانم باردار باشد، اجازه نخواهم داد واكسن فایزر تزریق كند. اجازه بدهید ابتدا این نكته را عرض كنم كه بنده، استاد واكسن هستم و 30 سال است روی واكسن‌ها تحقیق می‌كنم و در جریان تمام جزییات علمی و فنی این واكسن‌ها هستم. كتابی هم دارم به نام «مقدمه‌ای بر واكسن‌های ژنی» كه سال 82 منتشر شد و چند سال بعد هم آن را بر بستر اینترنت قرار دادم تا به صورت رایگان در دسترس علاقه‌مندان قرار بگیرد. من 18 سال روی واكسن‌های ژنی كار آزمایشگاهی كرده‌ام و تعداد زیادی مقاله در این زمینه دارم. بنابراین اگر امروز با قاطعیت درباره واكسن ژنی فایزر اعلام نظر می‌كنم، با تكیه بر سال‌ها تحقیق و پژوهش است و نه صرفاً مطالعه مقاله‌های اینترنتی.
من دو دلیل دارم برای اینكه مادران باردار فعلاً از تزریق واكسن فایزر پرهیز كنند. اول، واكسن‌های mRNA مثل فایزر، مدرنا و بایون‌تك، برای اولین بار است كه دارد در جامعه انسانی تزریق می‌شود و در 100 سال گذشته ما هیچ سابقه‌ای از تزریق این نوع واكسن در یك جامعه بزرگ و گسترده نداشته‌ایم. بله، واكسن ابولا را بردند در آفریقا و روی یك جامعه محدود تست كردند. آن، نمی‌تواند معیار باشد. بنابراین برای اولین بار است كه واكسن ژنی دارد روی یك جامعه بزرگ انسانی تست می‌شود و ما هیچ اطلاعاتی درباره عوارض درازمدت آن نداریم. درحالی‌كه واكسن‌های پلتفرمِ كشته مثل سینوفارم، بركت و... 70، 80 سال است به تمام جمعیت كره زمین تزریق شده و بعید می‌دانم در همین ایران خودمان فردی وجود داشته باشد كه از نوزادی 7، 8 مورد از این واكسن‌ها نزده باشد. یعنی این واكسن‌ها آنقدر ایمن هستند كه از نوزادی هم می‌شود آنها را تزریق كرد.
* و دلیل دوم برای پرهیز مادران باردار از تزریق فایزر چیست؟
- دلیل دوم، به ساختار واكسن‌های mRNA برمی‌گردد. ساختار این واكسن‌ها طوری است كه بسیاری از دانشمندان سازنده آن، پاسخگوی سئوالات ما درباره عوارض آینده این واكسن‌ها نیستند. وقتی می‌پرسیم: در درازمدت چه اتفاقی برای mRNA می‌افتد؟ سكوت می‌كنند. درحالی‌كه درخصوص واكسن‌های دیگر، ما پاسخ شفاف داریم چون امتحانشان را پس داده‌اند. جالب است كه ما حتی درمورد افراد عادی هم عوارض واكسن‌های mRNA یا ژنی را دیده‌ایم. پس چطور امكان دارد چنین واكسنی كه تردیدهای بسیاری در جامعه علمی متوجه آن است، برای مادران باردار در نظر گرفته شود؟ شما دارید می‌بینید رژیم صهیونیستی نزدیك به 78 درصد از جمعیتش را با فایزر واكسینه كرده اما الان دوباره با شیوع اپیدمی مواجه شده. و البته عوارض متعددی برای این واكسن در مقالات علمی منتشر شده. حالا ما بیاییم چنین واكسنی را با این عوارض به زنان باردار جامعه‌مان تزریق كنیم؟!
نه یك ژن بلكه مجموعه‌ای از ژن‌ها تزریق می‌شود!
*چرا اینهمه نگرانی درخصوص واكسیناسیون مادران باردار وجود دارد؟
- ما زنان باردار را جزو حساس‌ترین و قابل ملاحظه‌ترین افراد برای انتخاب واكسن می-دانیم. به‌طور كلی، ما درخصوص 2 گروه (زنان باردار و افراد آلرژیك) به‌شدت حساسیت داریم كه بهترین و ایمن‌ترین واكسن را به آنها تزریق كنیم؛ واكسنی كه سوابقش را می‌دانیم. اما ما هیچ سابقه‌ای از واكسن فایزر در دست نداریم. من تعجب می‌كنم چه كسی چنین مشاوره‌ای را به وزیر بهداشت داده كه با این عجله این تصمیم را گرفته! من واقعاً هیچ دلیل منطقی برای این تصمیم پیدا نمی‌كنم. دوستان اعلام كنند كدام استاد دانشگاهی در كدام كمیته علمی چنین صحبتی كرده؟ آیا خود آقای وزیر تصمیم گرفته برای مادران باردار واكسن فایزر وارد شود؟ آیا كمیته علمی به این تصمیم رسیده یا ستاد كرونا چنین تصمیمی گرفته؟... واقعاً سئوال داریم. موضوع وقتی عجیب‌تر می‌شود كه بدانیم ما در حال حاضر به اندازه كافی واكسن ایمن در كشور داریم و واردات واكسن هم ادامه دارد و حتی واكسن برای بچه‌ها هم وارد شده‌است. در این شرایط، چه نیازی برای واردات فایزر وجود دارد؟!
من به این دلیل این نكات را مطرح می‌كنم كه 18 سال روی واكسن‌های ژنی كار كرده‌ام و از جزییات این واكسن‌ها مطلع هستم. درمورد همین فایزر، موادی در فرمولاسیون آن وجود دارد كه اگر برای شما فاش كنم، تعجب می‌كنید كه چطور چنین واكسنی را می‌خواهند با مادران باردار جامعه تزریق كنند! جالب است كه خیلی از اساتید دانشگاه نمی‌دانند این فقط mRNA نیست كه دارد در فایزر تزریق می‌شود. فقط آن ژن شاخك نیست بلكه یك مجموعه ژن‌ها دارد تزریق می‌شود. اگر لازم باشد، جزییات مربوط به فرمولاسیون این واكسن را به‌طور مفصل توضیح می‌دهم تا مردم بدانند اگر من در گفت‌وگوها می‌گویم تصمیم رهبر ما در ممنوعیت ورود واكسن‌های آمریكایی چقدر خردمندانه بوده، پشتوانه علمی دقیق دارد.
* پس با توجه به اینكه اشاره كردید در واكسن فایزر مجموعه‌ای از ژن‌ها تزریق می‌شود، ریسك چنین واكسنی برای گروه حساسی مثل مادران باردار هم چند برابر خواهد شد...
- بله. به همین دلیل تاكید كردم به شخصه به مادران باردار در خانواده و اطرافیانم اجازه تزریق این واكسن را نخواهم داد.
به من می‌گفتند: چطور جرأت می‌كنی DNA را به بدن یك انسان تزریق كنی؟
*با توجه به ساختار ژنی واكسن فایزر، آیا این نگرانی كه این واكسن بتواند روی ژن و DNA جنین تأثیر بگذارد و مشكلاتی را برای نسل آینده ایجاد كند، وجود دارد؟
- این ابهام و سئوال، بجاست. این نگرانی، نگرانیِ درستی است. اساساً پلتفرم واكسن‌های نسل چهارم یعنی همین واكسن‌های mRNA این است كه ما به‌جای اینكه پروتئین یا خود ویروس كشته را به افراد تزریق كنیم، می‌آییم DNA آن یا درواقع ژن را تزریق می‌كنیم. حالا جالب است بدانید من هر وقت در همایش‌های علمی بین‌المللی خارج از كشور شركت می‌كردم برای سخنرانی و ارائه تحقیقاتم درباره واكسن‌های ژنی كه در فاز تحقیقات حیوانی بود و می‌خواست وارد فاز انسانی شود، همین متخصصان خارجی همیشه در مقابل من می‌ایستادند و می‌گفتند: «چطور جرأت می‌كنی DNA را به بدن یك انسان تزریق كنی؟ چطور به ایمنی‌اش اعتماد می‌كنی؟ چطور نمی‌ترسی از اینكه این DNA برود و وارد ساختار ژنتیكی سلول آن فرد شود و در آینده بلایی سرش بیاورد؟ مثلاً سلول را سرطانی كند. ژنتیكش را جهت دهد و این جهش، مطلوب نباشد.»
*اما امروز همین نوع واكسن به عده زیادی در دنیا تزریق شده...
- بله. سئوال و ابهام همین جاست. اسنادش موجود است كه اساتید بزرگ جلوی من می‌ایستادند و اجازه نمی‌دادند تحقیقاتم وارد فاز انسانی شود درحالی‌كه من 18 سال كار تحقیقاتی كرده بودم. اما حالا خودشان در عرض یك سال و نیم واكسن ژنی كرونا را ساختند و به جمعیت گسترده‌ای تزریق كردند. درواقع آنها از فرصت این پاندمی كه مردم را به طرف مرگ می‌برد، و از ترس و وحشتی كه در دل مردم ایجاد شده بود، استفاده كردند و این واكسن را تولید كردند. ممكن است عده‌ای بگویند: خب آقای دكتر بالاخره یك روز این نسل از واكسن هم باید وارد چرخه واكسیناسیون می‌شد. بله. من هم قبول دارم. اما چرا این فرصت را به ما ندادند؟ چرا خودشان همیشه به من می‌گفتند: «ما نمی‌توانیم ایمنی چنین واكسنی با ساختار ژنی را تأیید كنیم؟»
سال‌هاست واكسن‌های ژنی دارد در آزمایشگاه‌ها تست می‌شود. سابقه این واكسن‌ها به حدود 20 سال قبل برمی‌گردد. اما سئوال من این است چرا در این 20 سال شما جرأت نكردید بیایید این نوع واكسن را در جامعه آمریكا مثلاً روی 5 میلیون نفر تست كنید؟ چرا این واكسن ژنی را فقط بردید در آفریقا و روی سیاهپوستان مظلوم آزمایش كردید؟ واكسن ابولا را بردید در گوشه‌ای در آفریقا و روی جمعیت محدودی تست كردید و اعلام هم نكردید روی چند نفر آزمایش كرده‌اید. بعد، یكدفعه برای كرونا آمدید كارخانه واكسن ژنی راه‌اندازی كردید و تجارت عظیمی را هم به راه انداختید. برای یك محقق مستقل مثل من كه چندین سال می‌خواستم این نوع واكسن را به فاز تحقیقات انسانی ببرم، مانع ایجاد كردید اما امروز واكسن ژنی كرونا را برای جمعیت گسترده‌ای تزریق می‌كنید... البته اینجا باید یك موضوع را صادقانه مطرح كنم. ایده من هم این بود كه در نسل چهارم واكسن‌ها به جای تزریق ویروس كشته یا پروتئین نوتركیب، بیاییم DNA یا ژن آن را تزریق كنیم. كتاب و مقالاتم هم موجود است. اما واقعیت این است كه طی سال‌ها كار و تحقیق در این زمینه، برای خود من تردید ایجاد شد...
از عوارض درازمدت واكسن ژنی روی جنین هیچ‌چیز نمی‌دانیم
*پس حالا سئوالم را به شكلی دیگر مطرح می‌كنم؛ چه مخاطراتی درخصوص تزریق واكسن‌های ژنی مثل فایزر برای مادران باردار وجود دارد؟
- می‌دانید تفاوت جنین با انسان بزرگسال چیست؟ سلول‌های جنین با سرعت زیاد مراحل رشد را طی می‌كند. گفته می‌شود سلول‌های جنینی، بهترین سلول برای تحقیقات ژنتیك محسوب می‌شوند چون به‌شدت در حال رشد هستند تا از یك سلول تبدیل به یك موجود زنده كامل شوند. و این مرحله، خطرناك‌ترین مرحله رشد انسان است. به همین دلیل اگر به كاتالوگ بسیاری از داروها دقت كنید، می‌بینید یك جمله در همه آنها مشترك است؛ «برای زنان باردار، ممنوع!» چرا نسبت به مادر باردار اینهمه حساسیت وجود دارد؟ چون یك موجود در رحم این مادر در مراحل اولیه رشد است. به همین دلیل است كه تاكید می‌شود اگر هم مادر باردار می‌خواهد واكسن بزند، در سه ماهه دوم اقدام به این كار كند چون تا پایان سه ماهه اول، جنین تقریباً شكل پیدا كرده.
حالا اگر خدای نكرده قبل از این زمان واكسن اشتباهی تزریق شود یا مثل همین فایزر، واكسنی كه ابهام دارد به مادر باردار تزریق شود و این واكسن در مراحل تقسیم سلولی جنین به آن برسد، ممكن است باعث ایجاد اختلالات جدی شود و یك نوزاد ناقص‌الخلقه به دنیا بیاید. بنابراین درخصوص مادران باردار واقعاً حساسیت وجود دارد و به همین دلیل است كه من حیرت می‌كنم كه چطور ممكن است در دولت انقلابی ما كه قرار بود تصمیمات مؤثر گرفته شود، وزارت بهداشت بیاید واكسن سینوفارم را كه ویروس كشته است و سال‌ها سابقه استفاده داشته، به زنان باردار هم تزریق شده و مشكلی نداشته، كنار بگذارد و یكدفعه واكسنی را جایگزین كند كه ما نمی‌دانیم چه تاثیری روی جنین دارد؛ چه امروز و چه در آینده. ما نمی‌دانیم تزریق این واكسن ژنی، چند سال بعد كه این جنین یك كودك 6 ساله می‌شود، چه عوارضی خواهد داشت، 10 ساله شود، چطور و... پس آیا بهتر نیست بیاییم برای مادران باردار جامعه كه نسل آینده ما را به دنیا خواهند آورد، تصمیم عاقلانه‌تری بگیریم؟
*در این مقطع، به نظر شما بهترین تصمیم چیست؟
- دلم می‌خواهد آقای دكتر عین‌اللهی، وزیر بهداشت را ببینم و به ایشان بگویم به نظر من كه روی واكسن‌های ژنی كار كرده‌ام، این تصمیم شما محل تردید است. دوست دارم بپرسم چرا قبل از گرفتن این تصمیم از ما مشورت نگرفتید و سئوال نكردید؟ چرا نظر علمی ما را نپرسیدید؟ باز هم تاكید می‌كنم اگر می‌خواهید واكسن فایزر را به‌عنوان دز سوم برای جامعه پزشكی در نظر بگیرید، مشكلی نیست. اما اگر درخصوص تزریق این واكسن به مادران باردار و حتی كودكان از من مشورت می‌خواستید، قطعاً با استدلال علمی چنین مجوزی به شما نمی‌دادم. حتی در خود آمریكا هم فایزر به كودكان تزریق نشده و روی زنان باردار هم قرار بود تست شود.
ازآنجاكه من فناوری این واكسن را می‌شناسم و جزییاتش را می‌دانم كه فقط mRNA نیست و چیزهای دیگری هم در آن وجود دارد، توصیه‌ام این است كه مسئولان وزارت بهداشت در این تصمیم بازنگری كنند و گزینه زنان باردار را از جامعه هدف تزریق واكسن فایزر حذف كنند. توصیه‌ام به مادران باردار هم این است كه از تزریق فایزر خودداری كنند و همان واكسن سینوفارم كه قبلاً تعیین شده بود را انتخاب كنند.
رییس جمهور ورود كند
*و صحبت پایانی...؟
- ما از آقای رییسی، رییس‌جمهور درخواست رسمی داریم به این موضوع رسیدگی كنند. ایشان رییس‌جمهور مردمی ما هستند و ما انتظار داریم در این زمینه ورود كنند تا معلوم شود چطور ممكن است برای یكی از دو گروه بسیار حساس جامعه یعنی مادران باردار، واكسن ژنی انتخاب و وارد شود؟!...
