كارشناس اداره فرآورده های طبیعی دانشگاه علوم پزشكی ایران، در مورد نحوه استفاده از عرقیات گیاهی و خطرات و عوارض تهیه نادرست این فرآورده‌های طبیعی و سنتی، توضیحاتی ارائه داد.
به گزارش خبرگزاری مهر، سمیرا برات وند، ضمن اشاره به قدمت دیرینه درمان بیماری‌ها با استفاده از گیاه درمانی در بسیاری از كشورها، گفت: گیاهان دارویی یكی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند. استفاده از گیاهان برای درمان بیماری‌ها در بسیاری از كشورها و به ویژه ایران قدمت دیرینه ای دارد.
وی افزود: سازمان بهداشت جهانی اعلام كرده است كه 80 درصد مردم در سراسر دنیا به نحوی از طب گیاهی در سطح اولیه بهداشتی درمانی استفاده می‌كنند. گیاهان دارویی بیشتر به صورت كاملاً خام در نقاط مختلف دنیا استفاده می‌شوند. البته در برخی كشورها به محصولات بینابینی و یا نهایی تبدیل شده و در نهایت به شكل یك فرم دارویی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
برات وند ادامه داد: در كشور ما نیز طی سال‌های اخیر، تهیه فرمولاسیون‌های مختلف به اشكال دارویی متنوع از گیاهان دارویی روند رو به رشدی داشته است به طوری كه مطابق آمار رسمی سازمان غذا و دارو، هم اینك بیشتر از 2500 فرآورده فرموله شده گیاهی، مجوز ورود به بازار ایران را دریافت داشته‌اند.
وی به شرح استفاده از گیاهان دارویی به صورت عرقیات پرداخت و افزود: اصولاً یكی از توانمندی‌های طب سنتی ایرانی اسلامی را می‌توان به وجود اشكال مختلف دارویی بر حسب نوع بیماری و نیاز بیمار برشمرد. استفاده از گیاهان دارویی به صورت «عرقیات» یكی از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین روش‌های فرمولاسیون گیاهان دارویی است. از گذشته‌های دور عرقیات سنتی در ایران برای درمان بیماری‌های مختلف استفاده می‌شده است. گاهی اوقات نیز به عنوان عطر و طعم دهنده به غذاهای مختلف افزوده می‌گردد.
برات وند گفت: وجود این باور نادرست كه عده‌ای معتقدند عرقیات هیچ ضرری ندارد باعث شده كه برخی مردم به پشتوانه این سخنان، انواع و اقسام عرقیات را در خانه به صورت مداوم مصرف كنند. اما باید دانست كه مصرف بی رویه و بدون مشاوره عرقیات، می‌تواند عوارض جدی برای مصرف كننده به دنبال داشته باشد.
وی، اولین موضوعی كه در بروز عوارض ناخواسته به دنبال مصرف عرقیات مؤثر است را روش تهیه عرقیات دانست و افزود: تهیه عرقیات عمدتاً با استفاده از روش حرارت‌دهی به اندام‌های مختلف گیاهی و تقطیر صورت می‌گیرد. بسیاری از عرقیات مورد استفاده، حاصل تقطیر محلول خیسانده شده اندام‌های چوبی گیاهی است. در حین فرایند تقطیر، مقادیر قابل توجهی از ماده‌ای شیمیایی به نام «متانول» در محصول نهایی ایجاد می‌شود كه این ماده به خودی‌خود، سمی بوده و منجر به كوری می‌گردد. البته متانول در عرقیات گیاهی از فرآیندهای متابولیك گیاه در هنگام رشد و حتی پس از برداشت گیاه تا زمان تهیه عرق نیز تولید می‌شود.
برات وند هشدار داد: متانول بلافاصله پس از مصرف خوراكی جذب می‌شود. به نظر می‌رسد كه روش‌های صنعتی و مكانیزه تولید عرقیات گیاهی هیچ تأثیر مثبتی در كاهش غلظت متانول در محصول تولید شده نداشته باشد و احتمالاً نوع پاكسازی گیاهان و وجود چوبِ بیشتر در ماده اولیه‌ای كه تحت فرآیند عرق كشی قرار می‌گیرد، نقش مهم‌تری در غلظت متانول موجود در محصول نهایی دارد. با توجه به این كه برخی انواع عرقیات برای درمان بعضی از بیماری‌ها ممكن است به مقدار زیاد در مدت كوتاهی استفاده شوند (مانند عرق خارشتر در دفع سنگ كلیه)، احتمال مسمومیت با متانول در چنین مواردی وجود دارد.
كارشناس معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشكی ایران خاطر نشان كرد: در حال حاضر در كشور ما روش‌های متفاوتی برای تهیه عرقیات گیاهی وجود دارد. مراحل تهیه یك عرق گیاهی شامل ریختن گیاه در آب، جوشاندن آن و تبرید بخار حاصل از آن است. گاهی گیاه را چند روز در آب می‌گذارند و گاهی به سرعت پس از ریختن آن در آب، آنها را می‌جوشانند. ماندن طولانی مدت گیاه كه حاوی چوب است در آب، با توجه به دمای محیط می‌تواند باعث تولید متانول شود كه با جوشاندن و تقطیر به ظرف حاوی عرق گیاهی منتقل می‌گردد پس، زمان ماندن گیاه در آب قبل از جوشاندن، در غلظت متانول نهایی عرق گیاهی مؤثر است. هم‌چنین این مساله كه بخار حاصل از جوشاندن پس از خنك شدن، در ظرف در بسته یا درباز ریخته می‌شود نیز تأثیرگذار است، زیرا در باز بودن ظرفی كه عرق گیاهی پس از تقطیر در آن جمع‌آوری می‌شود، می‌تواند راهی برای تبخیر متانول و كاهش غلظت آن در محصول نهایی شود. متغیرهای متعددی از قبیل دمای محیط، مدت زمان ماندن گیاه در آب قبل از جوشاندن و نوع ظرف جمع آوری عرقیات گیاهی را نمی‌توان به طور دقیقی در یك كارگاه سنتی كه از وسایل سنتی برای تولید عرقیات گیاهی استفاده می‌كنند، كنترل كرد.
وی گفت: موضوع دیگری كه در بروز عوارض جانبی ناشی از مصرف عرقیات مؤثر است، این است كه با توجه به كاشت صنعتی گیاهان دارویی برای تهیه عرقیات از آنها، احتمال وجود سموم شیمیایی در اندام‌های مورد مصرف آنها وجود دارد. باقیمانده این سموم، در صورتی كه اندام گیاهی قبل از ورود به مرحله عرق‌گیری به‌خوبی پاكسازی نشده و پالایش (سم‌زدایی) نشود، ممكن است وارد محصول نهایی شده و از آن طریق، به مصرف كننده آسیب وارد نماید. احتمال بروز این اتفاق در شرایط تهیه عرقیات به روش سنتی، بسیار بیشتر است.
برات وند افزود: موضوع بعدی كه توجه به آن در هنگام مصرف عرقیات گیاهی بسیار مهم است، بحث خواص ذاتی گیاهان است. بعضی عرقیات گیاهی در بارداری و شیردهی منع مصرف دارند. عرق نعناع و آویشن از جمله عرقیاتی هستند كه به علت داشتن تركیبات شیمیایی خاص می‌توانند باعث بروز صدمات كبدی جنین داخل رحم و نوزاد تازه متولد شده كه از شیر مادر مصرف می‌كند، شوند. مثال دیگر، آلوئه‌ورا است كه این روزها بسیار مورد مصرف قرار می‌گیرد. این گیاه می‌تواند در مصارف بالا، دردهای شكمی، سقط جنین و كولیت روده ایجاد كند و یا شیرین بیان كه در مشكلات گوارش مصرف بالایی دارد در استفاده نابه جا و زیاد باعث افزایش فشارخون و اختلال در ریتم طبیعی قلب شود. عرقیاتی همچون به‌لیمو در صورت مصرف همزمان با داروهای خواب آور و یا ضد تشنج می‌توانند باعث اثر هم افزایی و در نتیجه بروز عوارض داروهای ذكر شده از جمله خواب آلودگی، گیجی و عدم تمركز شوند.
وی گفت: تهیه و نگهداری نامناسب عرقیات می‌تواند باعث رشد و تكثیر انواع میكروارگانیسم‌ها از جمله قارچ‌ها در آنها شود. باكتری‌ها از مهم‌ترین عوامل میكروبی عفونت‌ها و مسمومیت‌های ناشی از مواد خوراكی می‌باشند. یكی از پایش هایی كه امروزه بر روی عرقیات انجام می‌شود، بررسی وجود «كلی فرم ها» است كه نشان دهنده وجود آلودگی مدفوعی آن است.
برات وند در پایان تاكید كرد: مصرف داروهای گیاهی از جمله عرقیات، بدون اثرات سو نخواهد بود. گزارش سازمان بهداشت جهانی حاكی از آن است كه بیش از 60 هزار عارضه مرتبط با مصرف داروهای گیاهی گزارش شده و بیشترین آنها شامل افزایش فشارخون، ورم صورت، درماتیت و مرگ است. لذا ضروری است در مصرف عرقیات گیاهی به سه نكته اساسی توجه داشت. نخست آنكه باید دانست كه فرآورده‌های گیاهی نیز همچون داروهای شیمیایی، ممكن است منجر به بروز عوارض ناخواسته در مصرف كننده و یا تداخل با بیماری و سایر داروهای مورد مصرف بیمار شوند. بنابراین در مصرف این اقلام، همانند سایر مواد، باید حد اعتدال را رعایت كرد. نكته دوم، منبع تهیه این محصولات است كه باید دقت شود از فرآورده‌های پاستوریزه دارای مجوز وزارت بهداشت خریداری گردد و نكته سوم، لزوم مصرف این مواد با تجویز پزشك و مشورت داروساز متخصص طب سنتی است. مصرف فرآورده‌های گیاهی با رعایت این سه نكته باعث می‌شود كه ضمن برخورداری از خواص مهم و شفابخش گیاهان، عوارض ناخواسته ناشی از مصرف این تركیبات نیز به حداقل ممكن، كاهش یابد.
