پروفسور «اردشیر قوام‌زاده»، پدر پیوند مغز استخوان ایران، با بیش از 4 دهه سابقه تدریس در دانشگاه علوم پزشكی تهران است؛استاد برجسته‌ای كه بیش از 6 هزار پیوند مغز استخوان را در بیماران سرطانی انجام داده و صدها متخصص را تربیت كرده است.
سرطان با آن همه یال و كوپال ترسناك و اضطراب آور خود، جان عده بیشماری از مردم در اقصی نقاط دنیا از جمله ایران را گرفته و تابوی شكست كامل این بیماری هنوز به طور كامل شكسته نشده است. امروز 15 بهمن برابر با 4 فوریه، «روز جهانی سرطان» است.
همان بیماری كه از كودك خردسال تا پیرمرد و پیرزن سالمند، جملگی قربانیان بیشمار آن بوده و هستند و با آنكه علم درمان این بیماری بسیار پیشرفت كرده، اما هنوز هم دیدن حال نزار و دردناك بیماران سرطانی و چهره مغموم آنها، بسیار آزار دهنده و متاثر كننده است.
در این میان، هستند پزشكانی كه عمر خود را در راه درمان بیماران سرطانی وقف كرده و با تلاش و كوشش خود، حال و روز بیماران بسیاری را بهبود بخشیده‌اند.
در یكی از روزهای سرد بهمن ماه در بیمارستان شریعتی میهمان پروفسور اردشیر قوام‌زاده، پدر پیوند مغز استخوان ایران بودیم. پزشك با تجربه‌ای كه بیش از 4 دهه سابقه تدریس در دانشگاه علوم پزشكی تهران را دارد و همه متخصصان خون و سرطان در كشور افتخار شاگردی او را داشته‌اند.
با آنكه در آستانه ورود به نهمین دهه عمر خود است، اما پیرمرد مو سفید كرده عالم پزشكی به ویژه در حوزه درمان بیماری سرطان، هنوز هم با انرژی و شور و شوق خاصی از درمان بیماران می‌گوید. استاد برجسته‌ای كه با غیرت و تعصب خاصی از سطح پزشكی كشور دفاع می‌كند و تاكید دارد پزشكی كشور در سطح بسیار بالایی در دنیا قرار دارد.
پروفسور قوام زاده بسیاری از جامعه پزشكی می‌شناسند. وی نخستین كسی است كه عمل پیوند مغز استخوان را در ایران انجام داده و به عنوان پدر پیوند مغز استخوان در درمان بیماران سرطانی در كشور و حتی در دنیا شناخته می‌شود.
بیش از 6 هزار بیمار سرطانی به دستان پرتوان او طی 28 سال گذشته پیوند مغز استخوان شده و درصد بالایی از این بیماران هنوز به حیات خود ادامه می‌دهند.
وی در سال 1389 به عنوان استاد ممتاز دانشكده علوم پزشكی تهران و در سال 1390 به عنوان برترین پژوهشگر جهان در زمینه سرطان و بیماری‌های خونی برگزیده شد.
تربیت صدها دانشجو و متخصص در طی بیش از 40 سال از ثمرات عمر این استاد برجسته پزشكی است. ریاست بیمارستان شریعتی، ریاست دپارتمان پزشكی، ریاست بخش خون، سرطان و پیوند استخوان و عضویت در انجمن بین‌المللی پیوند مغز استخوان؛ از جمله سمت‌های اوست. آنچه در ادامه از نظرتان می‌گذرد، مشروح این گفت‌وگوست.
**جناب پروفسور! در ابتدای گفت‌وگو كمی از زندگی شخصی خودتان برایمان بگویید.
متولد سال 1319 در تهران بین خیابان وحدت اسلامی (شاپورسابق) و معز السلطان هستم. پدرو مادرم تحصیلات عالی نداشتند، اما یكی از عموهایم پزشك بود. 6 برادر و خواهر هستیم.درسم را در خیابان وحدت اسلامی شروع كردم. پدرم كارمند وزارت راه بود اما بعد از چند سال ادامه كار نداد و به تفرش رفتیم.
یكسال در آنجا بودم.دوره ابتدایی را در مدسه طهوری و منوچهری در پشت دبیرستان البرز خواندم. همچنین دورهراهنمایی ان زمان را در مدرسه محمد قزوینی در خیابان امام خمینی (سپه) و كوچه درگاهی تحصیل كردم. از سال دهم به دارالفنون رفتم و در سال 1339دیپلم را در رشته طبیعی اخذ كردم.
سال 56 ازدواج كردم و سه فرزند؛ دو پسر و یك دختر دارم.دخترم دندانپزشك است؛ یك پسرم فوق لیسانس مكانیك دارد و پسر دیگرم پزشكی م‌‌خواند.
**آقای دكتر! چه سالی وارد دانشگاه علوم پزشكی شدید و در كدام دانشگاه تحصیل كردید؟
پروفسور قوام زاده در حالی كه با دست خود به عكس‌ها و تابلوهای تقدیر مراكز علمی مختلف كه در پشت سرش به صف شده‌‌اند، اشاره می‌كند، ادامه می‌دهد: بنده دوره پزشكی را در وین اتریش گذراندم؛ برای گذراندن دوره فوق تخصص به سوئیس رفتم. مدتی هم به امریكا رفتم، باز به سوئیس برگشتم و در نهایت به ایران آمدم. متخصص داخلی و فوق تخصص خون و سرطان هستم و بیشتر فعالیت پزشكی بنده در پیوند مغز استخوان بیماران مبتلا به سرطان بوده است.
سابقه تدریس در دانشگاه علوم پزشكی سوئیس را دارم. در ایران نیز 41 سال استاد دانشگاه علوم پزشكی تهران بوده‌ام و اكنون نیز با جهاد دانشگاهی همكاری دارم.
* تربیت 450 متخصص خون و سرطان در ایران
**آقای دكتر! در طول چند دهه فعالیت علمی چه تعداد دانشجو و متخصص تربیت كرده‌اید؟
اندكی مكث كرده و خنده ملیحی می‌كند و با تواضع خاصی بیان می‌كند: تعداد خیلی زیادی دانشجوی پزشكی در ایران تربیت كردم؛ به طوری كه بنده فقط 450 فوق تخصص سرطان در ایران تربیت كردم. در كنار این تعداد فوق تخصص، چندین برابر آن نیز رزیدنت تربیت كرده‌ام.
**شما چه تعداد پیوند مغز استخوان در ایران انجام داده‌اید؟
6386 پیوند مغز استخوان انجام داده‌ام كه این در بازه زمانی اسفند 69 تا 1397 صورت گرفته است. سال 2012 جایزه انجمن بین‌المللی پیوند سلول‌های بنیادی بهترین محقق جهان را به بنده دادند.
*آقای دكتر! توضیح دهید سرطان یعنی چه؟ به طور كلی این بیماری نتیجه چه عوامل و فرآیندهایی است؟
در اثر تغییرات محیطی، در بدن می‌تواند سلولی جهش پیدا كرده و شروع به تكثیر كردن كند؛ به طوری كه تكثیر غیر قابل كنترل سلول، توموری را تشكیل می‌دهد و منجر به سرطان می‌شود.
**چند نوع سرطان داریم؟
حدود 200 نوع سرطان وجود دارد. بنده 70 نوع سرطان را در بیمارستان شریعتی پیوند كرده‌ام.
** نقش ژنتیك در ابتلای افراد به سرطان به چه میزان است؟
موثر است، اما درصد آن پایین است؛ حداكثر تا 5 درصد تاثیر دارد.
** آقای دكتر! اكنون سرطان چقدر درمان پذیر است؛ یعنی می‌توانیم بگوییم با شنیدن نام بیماری سرطان دیگر تابوی آن بین افراد جامعه وجود ندارد؟
نه، سرطان دیگر این طور خوفناك نیست. سرطان می‌تواند از 5 درصد تا 100 درصد قابل كنترل باشد. الان برخی از سرطانها بسته به نوع آن، بین 70 تا 80 درصد قابل درمان بوده و حتی برخی سرطانها تا 100 درصد قابل درمان است؛ البته بستگی به شرایط جوانی یا سالمندی افراد دارد.
*علائم مهم ابتلا به سرطان
** فردی كه سرطان مبتلا می‌شود چه تظاهرات بالینی دارد؟ به عبارت بهتر كدام علائم بالینی را باید به نوعی زنگ خطر ابتلا تلقی كنیم؟
برای نمونه باید ببینیم كه چرا فردی دچار خون ریزی از بینی شده؟ آیا دست خود را در بینی كرده و رگ آن پاره شده یا اینكه به نوعی سرطان مبتلا شده است. اگر چشم یا گوش فرد دچار مشكل شده باید كنترل شود؛ همچنین بررسی كنیم دلیل اینكه فرد دچار سردرد شده چیست و باید تحت كنترل قرار گیرد.
*به هرسردرد یا گردن دردی توجه كنیم
به هر سردرد یا گردن دردی باید توجه كرد؛ چون احتمال ابتلا به سرطان مغز وجود دارد. اگر فردی سرفه می‌كند باید ریه خود را كنترل كند، اگر در ادرار فرد خون وجود دارد، باید بررسی شود تا فرد مطمئن شود به سرطان كلیه دچار نشده باشد.
اگر در مدفوع فردی خون است، ممكن است دچار سرطان كولون یا روده بزرگ شده باشد. اگر فردی زیاد نفخ می‌كند، ممكن است سرطان معده داشته باشد؛ همچنین اگر بیضه مردی بزرگ شده باشد، ممكن است به سرطان بیضه مبتلا شده باشد.
*سالی یكبار چكاب پزشكی انجام دهید
** آقای دكتر! تشخیص ابتلا یا عدم ابتلا به سرطان چطور صورت می‌گیرد؟
هر فرد باید حداقل سالی یكبار چكاب كند؛ یعنی یك پزشك عمومی فرد را معاینه كند یا برای آگاهی از ابتلای احتمالی به سرطان، آزمایش كلی و معاینه و كنترل صورت گیرد؛ این آزمایشات می‌تواند تا 80 درصد پیشگیری از ابتلا به سرطان داشته باشد.
** در چه مرحله‌ای می‌توانیم بگوییم فرد مبتلا به سرطان خوب شده است؟
این موضوع بستگی به نوع بیماری دارد و دقیقا نمی‌توانم بگوییم.بستگی به جهش سلولی است كه چطور باشد. البته مسلم است هرچه فرد در مراحل اولیه بیماری باشد، درمان بهتر است.مثلا اگر فردی دچار سرطان روده بزرگ شده و زود متوجه آن شود، قابل درمان است؛ همچنین اگر سرطان معده را زود متوجه شویم قابل درمان است.سرطان خون اگر شروع شود به دلیل پخش شدن در بدن امكان درمان خیلی سخت است.
* خطرناكترین نوع سرطان در بین انواع سرطانها چیست؟
این بستگی به میزان جواب ندادن بدن بیمار به درمان است؛ مثلا اگر دیر متوجه سرطان معده شویم به درمان جواب نمی‌دهد و سرطان معده اگر پیشرفت كرده باشد میزان درمان خیلی پایین است.
**آقای دكتر! برخی افراد می‌گویند ما نزد چند پزشك عمومی رفتیم اما نگفت به سرطان مبتلا شده‌اید؛ در حالی كه وقتی نزد یك متخصص رفتیم اعلام كرد شما خیلی وقت است مبتلا شده‌اید؛در این شرایط تكلیف افراد چیست؟
باید هر خانواده یا عده‌ای از افراد یك پزشك عمومی خانواده داشته باشند تا این پزشك مراحل اولیه بیماری را ببیند و تا احساس كرد علائمی در فرد است، او را به متخصص راهنمایی كند. همچنین سالی یكبار هم چكاب كلی كرده و این كار از پیشرفت بیماری جلوگیری می‌كند.
چكاب شامل آزمایش خون كامل و معاینه است. عكس ریه یا سونوگرافی سینه به اضافه معاینه، حداقل چیزی است كه هر فرد باید در این رابطه چكاب كند.
**ابتلا به سرطان در روند فرزند دارشدن چقدر تاثیر دارد؟
اگر فردی دچار سرطان بیضه باشد معمولا بسیاری از آنها فرزند دار نمی‌شوند. اگر درمان كنند بسته به نوع دارو مصرفی، شرایط فرد نرمال می‌شود.
** وضعیت ابتلا كودكان به سرطان چطور است؟ دلیل اینكه یكدفعه كودكی مبتلا می‌شود چیست و از چند سالگی می‌توان به سرطان مبتلا شد؟
كودك می‌تواند از بدو تولد مبتلا به سرطان شود؛حتی جنین هم می‌تواند مبتلا شود.
** دلیل ابتلا به سرطان در دوران جنینی چیست؟
وقتی مادر نوزاد تغذیه می‌كند، همین نوع تغذیه در ابتلای فرزند به سرطان موثر است؛چون تغذیه جنین از بند ناف است. نوع تغذیه، ژنتیك و پدر و مادر بزرگ فرد می‌تواند در ابتلا به سرطان اثر گذار باشند.
كمبودی درباره متخصص خون و سرطان شناسی نداریم
** اكنون ایران در درمان بیماران سرطانی در دنیا چه جایگاهی دارد؟
درمان سرطان در ایران از نظر علمی و پیشرفت مثل خارج از كشور است؛ فقط امكانات لازم همیشه در دسترس نیست. ممكن است به خاطر تحریم، داروها دیرتر به دست ما برسد اما كمبودی درباره متخصص خون و سرطان شناسی نداریم؛ البته ممكن است امكانات همیشه در دسترس نباشد و داروهای مهم، دیرتر به دست ما برسد.
** آقای دكتر! به صورت خیلی كاربردی و جامع توضیح دهید چكار كنیم به سرطان مبتلا نشویم؟
اولین كار این است كه افراد از مصرف نمك، الكل، تریاك، چربی به ویژه افرادی كه فعالیت فیزیكی نمی‌كنند پرهیز كنند.همه افراد باید ورزش كنند؛ ضمن اینكه مصرف سبزیجات خیلی مهم است و مردم باید از مصرف فست فود و گوشت زیاد بپرهیزند.
* چرا در گذشته مردم كمتر به سرطان كمتر مبتلا می‌شدند
** آقای دكتر! این پرسش بسیار مطرح می‌شود كه چرا در سالهای گذشته و چند دهه قبل این همه بیمار سرطان نبود؟
چون در آن زمان این بیماری را تشخیص نمی‌دادند. همچنین به این موضوع توجه كنید كه میوه‌هایی كه می‌خوردیم، سم پاشی نشده بود و بیشتر با فلفل و تنباكو سم پاشی می‌شدند، اما اكنون با مواد شیمیایی سم پاشی می‌كنند یا كود شیمیایی كه به درخت و گیاهان می‌دهند، این مواد شیمیایی جذب شده و شما آن را از طریق مصرف مواد غذایی مصرف می‌كنید.
**آقای دكتر! آیا اگر فردی مادرش مبتلا به سرطان بوده و از بین رفته، این بیماری به فرزند هم منتقل خواهد شد؟
نه، حتما این طور نیست كه چون مادرش مبتلا به سرطان بوده، فرزندش هم مبتلا شود؛ اما اگر خانمی مادر، خاله یا عمه‌اش مبتلا به سرطان پستان بوده، احتمال اینكه این خانم مبتلا شود زیاد تر هست؛ اما نه این طور كه هركس مادرش سرطان گرفت، آن هم مبتلا می‌شود و این اشتباه است.
** بیشترین سرطان در ایران كدام نوع است؟
در ایران بیشترین نوع، سرطان معده و مری است. اكنون در دنیا سرطان ریه از همه نوع بیشتر شده؛ البته كم كم این میزان در حال پایین آمدن است. سرطان پروستات و روده بزرگ نیز در خارج كشور بیشتر است.
** رایج ترین روش درمان سرطان چیست؟
درمان سرطان باید در كشور تیمی باشد؛ یعنی جراح، روانشناس، پاتولوژیست، رادیولوژیست و متخصص ژنتیك همه با هم در قالب یك تیم درمانی فعالیت كنند.
**اكنون كمبودی از نظر وجود متخصص سرطان در ایران داریم؟
اكنون كمبودی از نظر متخصص سرطان در كشور نداریم و این متخصصان دارای علم روز درمان سرطان هستند، اما فقط باید امكانات لازم را برای درمان فراهم كنیم.
در پیوندهایی كه بنده انجام داده‌ام دیدیم حدود 71.5 درصد بیماران درمان شدند.مثلا حدود 900 بیمار تالاسمی را پیوند كردیم و یكی از بزرگترین مراكز پیوند تالاسمی هستیم؛ به طوری كه بین 80 تا 95 درصد به درمان جواب مثبت می‌دهند.
سلول درمانی نیاز به دارویی داریم كه در اثر تحریم دچار مشكل هستیم.
**شما به عنوان استاد ممتاز و پیشكسوت پزشكی به جوانان و به ویژه علاقه مندان به تحصیل در رشته پزشكی چه توصیه‌ای دارید؟
باید كسی رشته پزشكی بخواند كه عاشق كار پزشكی است. بنده به جوانان نصیحت می‌كنم هر فردی باید كاری را آغاز كند كه آن كار را برای اثر گذاری در جامعه انجام دهد؛ یعنی ببیند این كار او چه اثری در جامعه می‌گذارد؟
اگر این فكر را كرد كه چگونه می‌تواند در جامعه اثری بگذارد، مطمئنا خودش هم می‌تواند پیشرفت اقتصادی و درآمدی داشته باشد؛ در نتیجه هركاری كه می‌خواهید انجام دهید باید ببینید چقدر می‌توانید اثر گذار باشید.
اگر چنین فكری را كردید، حتما موفق خواهید شد، اما اگر فكر كنی چطور می‌توانی پول در آوری حتما موفق نخواهی شد. البته باید نگاه اقتصادی داشته باشی، اما باید اول بگویی كه من می‌خواهم كار اقتصادی انجام دهم تا به جامعه هم كمك كنم.
چون شما فكر كرده‌اید چیزی درست كنید كه به جامعه كمك كرده و اثر گذار باشید؛ در نتیجه اگر این طور فكر كنید موفق می‌شوید و درآمد هم خواهید داشت.
بنده تاكید می‌كنم واقعا افرادی كه به پزشكی علاقه دارند این رشته را بخوانند و به خاطر درآمد در رشته پزشكی تحصیل نكنند؛ چون وقتی فرد تحصیل كرده در رشته پزشكی به سن 40 سالگی به بعد می‌رسد تازه كار او شروع می‌شود.
