مركز پژوهش های مجلس طی گزارشی به بررسی وضعیت تولید، خرید، دسترسی و چالش های واكسن كرونا در ایران پرداخت.
پس از شیوع ویروس كرونا در سال 2019 اقتصاد جهان وارد ركود شد. روابط اجتماعی و محیط‌های كسب‌وكار محدود و معیشت بسیاری از مردم جهان با مشكل مواجه شد. در این میان و با نبود دارویی مؤثر علیه این بیماری، تولید واكسن یكی از راه‌حل‌های مورد توجه دولت‌ها برای خروج از وضعیت بحرانی كنونی است. اما تولید واكسن هم توسط شركت‌های بزرگ خارجی و هم شركت‌های داخلی با چالش‌هایی همراه است كه تزریق عمومی آن را در كوتاه‌مدت با ابهام مواجه می‌كند.
گزارش مركز پژوهش‌های مجلس می‌افزاید؛ برای ساخت یك واكسن، باید مراحلی طی شود (چهار مرحله) تا مجوز مصرف عمومی برای آن صادر شود. هدف از این مراحل كه بین یك الی چهار سال زمان می‌برد، اثبات «ایمنی»، «كارایی» و «اثربخشی» واكسن است. واكسن‌های موجود در بازار جهانی برای كرونا آزمون ایمنی و اثربخشی خود را صرفاً در جمعیت‌های محدود و كنترل شده و آن هم در كوتاه‌مدت اثبات كرده‌اند و تأییدیه‌هایی كه برای آنها صادر شده به‌صورت اورژانسی بوده است.
براساس این گزارش چهار الگوی اصلی در ساخت واكسن كرونا در دنیا شامل «بر پایه ویروس كامل»، «بر پایه پروتئین»، «بر پایه ناقل ویروسی» و «بر پایه اسید نوكلوئیك» (DNA/RNA) وجود دارد. در مورد دو روش اول یعنی روش «بر پایه ویروس كامل» و روش «بر پایه پروتئین» نگرانی در مورد عوارض جانبی وجود ندارد زیرا این روش‌ها تجربه شده و رایج‌تر هستند. در مورد روش ناقل ویروسی نیز از نظر بروز عوارض جانبی نگرانی جدی‌ای وجود ندارد اما هنوز در جمعیت گسترده مورد استفاده قرار نگرفته است. اما روش چهارم یعنی روش اسیدنوكلوئیك (DNA/RNA) به لحاظ فناوری جدیدتر از بقیه است و از این جهت ممكن است دارای عوارض ناشناخته باشد و به همین دلیل نگرانی‌هایی در مورد آن وجود دارد.
گزارش مركز پژوهش‌های مجلس تصریح می‌كند كه در تاریخ معاصر موارد فراوانی از داروها و واكسن‌ها بوده كه پس از ورود به بازار و استفاده در جمعیت گسترده، عوارض جبران‌ناپذیری را از خود نشان داده است. «تالیدوماید» یكی از تراژدی‌های غمبار بشر است كه به‌دلیل سهل‌انگاری در مطالعات ایمنی دارو به‌وقوع پیوست. این دارو كه تأییدیه‌های لازم جهت درمان تهوع صبحگاهی مادران باردار را گرفته بود و توسط پزشكان تجویز می‌شد، موجب تولد نوزادانی شد كه دچار نقص در رشد دست و پا شده بودند. بنابراین با توجه به اینكه همه واكسن‌ها هنوز ایمنی خود را در جمعیت‌های گسترده و در بلندمدت اثبات نكرده‌اند، باید نسبت به استفاده عمومی از این واكسن‌ها با احتیاط كافی اقدام شود. واكسن‌های mRNA به‌دلیل اینكه اولین‌بار است كه در انسان استفاده می‌شوند حساسیت‌های بیشتری را می‌طلبند.
براساس این گزارش در بین واكسن‌های تولید شده برای پیشگیری از كرونا، واكسن «فایزر» و «مدرنا» بر پایه الگوی mRNA ساخته شده‌اند و سابقه قبلی در استفاده انسانی نداشته و نگرانی‌هایی بابت عوارض بلندمدت آنها در بدن انسان مطرح است. به‌علاوه واكسن «فایزر» نیاز به نگهداری در دماهای منفی هفتاد درجه دارد كه همین موضوع موجب می‌شود تا استفاده و حمل‌ونقل آن توسط بسیاری از كشورها با محدودیت مواجه شود.
گزارش مركز پژوهش‌های مجلس تصریح می‌كند كه در نیمه اول سال 2021 همه شركت‌های تولیدكننده واكسن كرونا با الگوهای مختلف، حدود 19 میلیارد دوز واكسن كرونا در دنیا تولید خواهند كرد. بنابراین تا چند ماه آینده واكسن‌های متنوعی در بازار به وفور یافت خواهد شد، اما مسئله این است كه كدامیك از این واكسن‌ها ایمن‌تر و دارای اثربخشی بهتری است و تزریق گسترده آن ریسك كمتری خواهد داشت؟ پاسخ به این مسئله مستلزم گذر زمان و بررسی دقیق ابعاد علمی، سیاسی و تاریخی موضوع و همچنین سابقه كشور و شركت سازنده در موقعیت‌های مشابه است.
این گزارش با بیان اینكه در مورد واكسن‌های ایرانی تاكنون دو واكسن به مرحله مطالعات انسانی رسیده‌اند، می‌افزاید یكی واكسن شفافارمد تحت نظارت ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و یكی واكسن انستیتو پاستور كه با همكاری كشور كوبا در حال توسعه است. چنانچه در تولید این واكسن براساس مفاد قرارداد عمل شده و طرف ایرانی بتواند در تولید و توسعه آن نقش نظارتی داشته باشد و این نقش را به‌خوبی ایفا كند. با توجه به اینكه طرف ایرانی در توسعه و تولید آن نقش نظارتی دارد، می‌تواند واكسن قابل اعتمادی باشد. ایران و كوبا بیش از دو دهه است كه سابقه همكاری در بیوتكنولوژی و پزشكی دارند. به‌عنوان مثال تولید واكسن هپاتیت بی در ایران محصول همین همكاری مشترك است.
براساس گزارش مركز پژوهش‌های مجلس شركت‌های داروسازی چندملیتی سوابق فراوانی در تخلفات دارویی دارند. براساس اطلاعات وب‌سایت رسمی وزارت دادگستری آمریكا، شركت داروسازی «فایزر» در سابقه خود بیشترین جریمه به‌علت تخلفات دارویی را به نام خود ثبت كرده است. در سیستم قضایی آمریكا برای این شركت تاكنون 74 مورد محكومیت قطعی بابت «به خطر انداختن سلامت جامعه»، «پنهان‌كاری در اثربخشی محصولات» و «فریبكاری» ثبت شده است. فایزر از سال 2000 میلادی تاكنون با بیش از چهار میلیارد و712 میلیون دلار جریمه روبه‌رو شده است. شركت آسترازنكا كه شركتی انگلیسی است نیز تخلفات متعددی در پرونده كاری خود دارد و از سال 2000 تاكنون 21 مورد تخلف دارویی برای این شركت ثبت شده كه مجموع جریمه‌های آن از این بابت به بیش از یك میلیارد و 140 میلیون دلار می‌رسد. همچنین یكی از جنجالی‌ترین رویدادهای حوزه سلامت دنیا در چند سال اخیر به ماجرای ورود خون‌های آلوده به ویروس ایدز از كشور فرانسه به سایر كشورها ازجمله ایران برمی‌گردد. «انستیتو مریو» فرانسه فاكتورهای انعقادی آلوده را كه برای درمان بیماران هموفیلی كاربرد دارد تولید كرده و به كشورهای دیگر صادر می‌كرد. مطابق آمار، قربانیان این فراورده‌های خونی آلوده به ویروس ایدز در ایران حدود 250 نفر بودند كه اكثراً از بیماری هموفیلی رنج می‌بردند و فرانسه نیز به‌خاطر فروش این داروهای آلوده و خسارتی كه به شهروندان ایرانی زده بود هرگز به ایران غرامتی پرداخت نكرد. به‌علاوه آمریكا با ایجاد موانع مالی بارها از ورود اقلام پزشكی و دارویی ضروری به ایران جلوگیری كرده و دسترسی مردم به دارو و تجهیزات پزشكی را دچار مشكل كرده است.
در نهایت راهبرد مؤثر برای خرید یا ساخت واكسن در ایران بدین نحو پیشنهاد شد كه تا عوارض ناشی از تزریق واكسن‌ها و مقایسه بین آنها به‌طور كامل مشخص نشود، تزریق عمومی هیچ نوع واكسنی در دستور كار قرار نگیرد همچنین واكسن‌های طراحی شده بر پایه mRNA به‌دلیل بالا بودن قیمت آنها نسبت به سایر واكسن‌ها، جدید بودن تكنولوژی و ناشناخته بودن عوارض بلندمدت آنها و نگهداری در دمای منفی بیست تا منفی هفتاد درجه و مشكلات حمل‌ونقل نمی‌توانند برای تجویز عمومی پیشنهاد شوند. علاوه‌بر آن تخلفات گسترده شركت‌های فایزر، آسترازنكا و همچنین انستیتو مریو فرانسه در ارسال خون‌های آلوده و همچنین مشخص نبودن عوارض بلندمدت ناشی از واكسن، استفاده از واكسن كشورهایی كه قبلاً سابقه تخلف و عدم پاسخگویی داشته‌اند در سطح عمومی و حتی خرد، عقلایی به‌نظر نمی‌رسد. درنهایت باید گفت واكسن‌های طراحی شده بر پایه ویروس ضعیف شده یا غیرفعال، سال‌هاست كه به‌صورت گسترده در انسان استفاده شده و نگرانی‌های ایمنی و عوارض دو الگوی قبلی را ندارد و اگر كشوری غیر از سه كشور مذكور قادر به تأمین این نوع واكسن‌ها باشد، ایران می‌تواند برای بخشی از جمعیت خود كه در مواجهه مستقیم با بیماری هستند (مانند كادر درمان و اقشار آسیب‌پذیر) در زمان كوتاه و از منابع مطمئن واكسن خریداری كند یا اینكه ایران خود به تولید واكسن مورد اعتمادی برسد، كه انتظار می‌رود این اتفاق درنهایت تا بهار 1400 بیفتد.
