«4 هزار قرن» از عمر مردم ایران بر اثر «آلودگی هوا» از بین رفته است!

محمد تاجیك:امروز 29 دیماه، روز هوای پاك است؛همان هوایی كه حالا برای كلانشهرهای كشور و به ویژه تهران و بسیاری شهرهای دیگر به یك آرزو تبدیل شده و به ندرت می‌توان در طول سال شاهد هوای پاك بود!

علت بروز و ایجاد آلودگی هوا تابع پارامترهای متعددی است و در مسیر مقابله با آلودگی هوا دستگاه های مختلفی طبق قانون موظف به اعمال قانون هستند ،اما متاسفانه آنچه در طول سالهای گذشته شاهد آن هستیم عدم اقدام موثر و ملموس آنها در جهت كاهش میزان آلاینده‌های هواست و فقط بیشتر در حد توصیه به عدم حضور مردم در بیرون از خانه در هنگام بروز آلودگی هوا خلاصه شده است.

برای آشنایی از آخرین وضعیت آلودگی هوا در كشور و اقدامات انجام شده با دكتر عباس شاهسونی،رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم مركز سلامت محیط و كار وزارت بهداشت و استاد دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی به گفت‌وگو نشستیم.
*آقای دكتر! در ابتدای گفت‌وگو درباره آلودگی هوا در كشور به ویژه كلانشهرهایی مانند تهران توضیح دهید.

بحث آلودگی هوا فقط محد‌ود به كشور ما نیست، بلكه بیش از 90 درصد جمعیت دنیا در مناطقی زندگی می‌كنند كه غلظت آلاینده‌های هوای آنها بالاتر از حد مجاز سازمان جهانی بهداشت است.

برخی كشورها برنامه‌هایی برای كنترل آلاینده‌ها و كاهش میزان آن دارند تا به حد رهنمود سازمان جهانی بهداشت نزدیك شوند.

مثلا چین اقدامات موثری انجام داده است. در كشورمان نیز از سال 96 قانون هوای پاك ابلاغ و آیین نامه آن در دولت مصوب شد.

واقعیت این است كه اگر این قانون به خوبی اجرا می‌شد و آیین نامه‌هایی كه مصوب شد به مرور لغو نمی‌شدما نیز حداقل یك تغییر محسوسی در میزان آلودگی هوا داشتیم.
هرچند واقعیت این است كه ما از سال 92 روند كاهشی در میزان غلظت ذرات معلق داشتیم و این روند تا سال 97 ادامه داشت، اما دوباره از 97 این روند افزایشی شده است.

البته میزان كاهش در سال 90 به شكلی بود كه میانگین ذرات معلق 39 میكرو گرم بود اما در سال 97 این عدد به 26.8 دهم رسید؛ در سال 96 این عدد 30 بود.

سال 97 سالی بود كه در آن بحث پارامترهای هواشناسی خیلی موثر بود و وزش باد و شدت بارندگی زیاد بود؛در نتیجه این عدد به 26.8 رسید، اما در 98 و 99 این میزان آلاینده‌ها روند افزایشی پیدا كرده و غلظت ذرات معلق در كشور ما افزایش پیدا كرد.

این نشان می‌دهد اقداماتی كه انجام شده به خصوص قانون هوای پاك و آیین نامه‌های آن دائما در حال تغییر بوده یا به تعویق می‌افتد یا لغو می‌شود.

برای بحث خودروهای فرسوده، سوخت و موتورسیكلت‌ها دائما در حال تغییر بوده، یا موضوع از رده خارج كردن خودروهای فرسوده، مجهز كردن اتوبوس‌ها به فیلتر دوده و همچنین بهبود سوخت خودروها؛همگی مواردی بوده كه به تعویق افتاده است؛ این باعث می‌شود تا ما اثر چندانی را در كاهش میزان آلودگی هوا نبینیم.

موضوع دیگر، بحث اعمال تحریم‌هاست. متاسفانه تحریم‌ها نقش عمده‌ای دارد؛ به طوری كه ما اكنون نمی‌توانیم اقدامات را به دستی و كامل انجام دهیم.

*آقای دكتر! به صورت مصداقی توضیح دهید تحریم‌ها چه مشكلاتی را در مسیر كاهش آلودگی ایجاد كرده است؟

مثلا در فیلتر دود كه خودروهای دیزلی باید به آن مجهز شوند یا خودروهای فرسوده كه از رده خارج شوند اثر گذار بوده است؛ قیمت فیلتر دود اكنون 200 میلیون تومان و شاید هم بیشتر است. 200میلیون برای یك خودرو كه بخواهد این فیلتر را نصب كند،عدد زیادی است.

مثلا اگر بخواهید این فیلتر را روی یك اتوبوس با 10 تا 15 سال كاركرد قرار دهید 200 میلیون تومان عدد بزرگی است.

همچنین برای نمونه، بحث از رده خارج كردن خودروهای فرسوده مطرح است. ما طبق قانون به ازای خودروهایی افراد كه می‌خواستند وارد كنند باید گواهی اسقاط خودرو را می‌خریدند؛ یعنی این افراد باید گواهی خودرویی را كه فرسوده و اسقاط شده بود را می‌خریدند، اما چند سال است دیگر مجوز ورود خودروهای خارجی در كشور وجود ندارد.

اینها البته یك بخشی از كار است و تحریم‌ها فقط تحریم اقتصادی نیست و در موضوع سلامت مردم نیز تاثیر داشته است. آلودگی هوا و تبعات منفی آن بر سلامت مردم زیاد و قابل توجه است.
*تحقیقاتی درباره میزان اثرات منفی آلودگی هوا بر سلامت افراد صورت گرفته است؟

69 درصد مرگ‌های به علت عوامل محیطی در دنیا مربوط به آلودگی هواست

تقریبا 69 درصد مرگ‌های كه به علت عوامل محیطی است، مربوط به آلودگی هواست.عوامل محیطی یعنی آلودگی آب، هوا و موارد دیگر كه حدود 70 درصد اینها مربوط به آلودگی هوا در دنیاست.

در كشور ما آلودگی هوا براساس آخرین مطالعه صورت گرفته هفتمین علت مرگ در كشور است. اكنون میانگین غلظت آلودگی هوا در ایران سه برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت است.

غلظت آلاینده‌های هوا در ایران سه برابر استاندارد سازمان جهانی بهداشت

* یعنی این میزان چه عددی است و چه عددی باید باشد؟

باید 10 میكروگرم غلظت سالانه پی ام دو در طول سال باشد؛ در حالی كه اكنون این عدد 30 میكروگرم؛ یعنی سه برابر میزان رهنمود بهداشت جهانی است.

مرگ سالانه 41 هزار و 700 ایرانی در اثر آلودگی هوا

در كل، تقریبا 28 درصد از روزهای سال را در كشور هوای خوب یا پاك و حدود 50 درصد هوای قابل قبول داریم؛ بقیه درصد باقیمانده، هوای ناسالم برای گروههای حساس و ناسالم برای همه است.

درباره مرگ‌های ناشی از آلاینده‌های هوا براساس آخرین گزارش این طور برآورد شده كه در ایران سالانه 41 هزارو 700 نفر در اثر آلودگی هوا و ذرات معلق پی ام دو جان خود را از دست می‌دهند.

این نشان دهنده مرگ زیاد ماست. باید اقدامات جدی در این خصوص به ویژه قانون هوای پاك انجام دهیم.

*آقای دكتر! تاثیر آلودگی هوا در بروز بیماری‌ها و مرگ ناشی از آن چه میزان است؟

در دنیا 20 درصد از مرگ‌هایی كه به علت دیابت هستند منتسب به آلودگی هوا بوده؛ یعنی آلودگی هوا باعث تشدید دیابت و مرگ فرد می‌شود.

20 درصد مرگ‌هایی كه به علت ایستمیك قلب مثل سكته قلبی بروز می‌كند و 19 درصد مرگ‌های ناشی از سرطان ریه نیز منتسب به آلودگی هواست.

40 درصد مرگ‌هایی كه به علت بیماری‌های مزمن ریوی است، 26 درصد مرگ‌هایی كه به علت سكته‌های مغزی و 30 درصد مرگ‌هایی كه به علت عفونت سیستم تحتانی دستگاه تنفسی هستند باز هم منتسب به آلودگی است.همچنین 20 درصد مرگ‌های نوزادان نیز منتسب به آلودگی هواست.
آلودگی هوا روی ضریب هوشی، مغز و ریه كودكان موثر است.چون عمده و تكامل ریه كودكان بعد از تولد رخ می‌دهد و ریه بعد از تولد تكمیل می‌شود؛ در حالی كه آلودگی هوا تاثیر زیادی روی سیستم تنفسی كودكان می‌گذارد.حتی مطالعات انجام شده نشان داده می‌دهد آلودگی هم باعث اتیسم شده و علائم ان را تشدید می‌كند.

به طور میانگین در دنیا 1.8 دهم سال عمر از دست رفته به علت مواجهه با ذرات معلق است. در كشور ما این عدد 1.15 صدم سال است؛ یعنی یك سال و 45 روز است



* آیا برآوردی صورت گرفته تا مشخص شود چند ساعت عمر مردم در اثر آلودگی هوا از بین رفته است؟

آخرین برآوردی كه از سالهای از دست رفته عمر در اثر آلودگی هوا داشتیم این بوده كه به طور میانگین در دنیا 1.8 دهم سال عمر از دست رفته به علت مواجهه با ذرات معلق است. در كشور ما این عدد 1.15 صدم سال است؛ یعنی یك سال و 45 روز است.

تعداد كل سالهای عمر از دست رفته در كشور ما به طور میانگین 486 هزار سال است؛یعنی بیش از 4 هزار و 800 قرن از عمر مردم ایران در اثر آلودگی هوا از دست رفته است؛البته ما در میانگین جهانی پایین تر هستیم.

* آقای دكتر! چند دستگاه و سازمان باید موضوع آلودگی هوا را سامان دهند؟

حدود 18 سازمان درگیر هستند اما تك تك افراد جامعه و سازمانها مسؤول آلودگی هوا هستند.عمده آنها وزارت صنعت،معدن و تجارت است و عمده مصوبات دولت در بخش صنعت همگی به تعویق افتاده یا ملغی شده است.

وزارت نفت هم تاثیر گذار است، اما ناظر سازمان محیط زیست است؛ البته وزارت كشور و سازمان شهرداری و دهیاری‌ها نقش عمده‌ای دارند.

*آقای دكتر! قانون هوای پاك دقیقا چه هدفی را دنبال می‌كند؟ آیا واقعا دربحث رفع آلودگی هوا و موانع پیشروی آن قانون جامعی است؟

بله، این قانون حدود 34 ماده دارد كه آیین‌نامه‌های مختلفی در خصوص كاهش آلاینده‌های هوا دارد. البته قانون ایراداتی هم دارد اما مزایای زیادی نیز دارد.

* 4 سال از تصویب قانون هوای پاك می‌گذرد و باید در این مدت این قانون اجرا می شد؛ اكنون به عنوان یك صاحب نظر و مسؤول در وزارت بهداشت توضیح دهید این قانون چند درصد اجرا شده است؟

قانون هوای پاك عملا بی تاثیر بوده است

بنده نمی‌توانم درصدی را بگویم، اما در سال 96 كه قانون هوای پاك ابلاغ شد میانگین ذرات معلق ما در كشور 30 میكرو گرم در متر مكعب بود اما در سال 99 كه در آن هستیم همان 30 میكرو گرم است؛ یعنی قانون عملا وجود تاثیر گذاری نداشته است.

الان میانگین غلظت سالانه ذرات معلق در سال 96 كه قانون هوای پاك مصوب شد، 30 میكرو گرم در متر مكعب بوده است و در سال 99 هم كه الان در آن هستیم همان 30 میكرو گرم است؛ یعنی عملا وجود قانون هوای پاك اثری نداشته است.

میانگین غلظت سالیانه ذرات معلق در سال 96 كه قانون هوای پاك ابلاغ شد با سال جاری هیچ تفاوت معنادار و مشهودی نداشته است.

بنده به وظائف هیچ دستگاهی كار ندارم بلكه ما می‌گوییم غلظت آلاینده‌های هوا هیچ تغییری نداشته است.
* وزارت بهداشت در كجای اجرای قانون هوای پاك قرار دارد؟

وزارت بهداشت طبق قانون هوای پاك مسؤول اعلام شرایط اضطرار است. یكی از عمده وظائف آن اعلام شرایط اضطرار در زمانی است كه میزان غلظت آلاینده‌ها افزایش پیدا كرده و پایداری داریم.

طبق قانون اعلام شرایط اضطرار بر عهده وزارت بهداشت است و شهرداری در خصوص اعلام آن اشتباه می‌كند



ما نیز این موضوع را دائما رصد كرده و انجام می دهیم.در چنین شرایطی كمیته اضطرار تشكیل می‌شود و این كمیته نیز مصوباتی دارد.چون بحث سلامت مردم هست ما بدون هیچگونه تعلل و ملاحظه این كار را در همه دانشگاه‌های علوم پزشكی كشور انجام می‌شود.

*اكنون با این توضیحات شما دقیقا مشخص شد مسؤول اصلی اعلام میزان آلودگی هوا بر عهده وزارت بهداشت است؛ حالا چرا شهرداری هم یك نوع شاخص آلودگی هوا را اعلام می‌كند؟

طبق قانون، این كار وظیفه وزارت بهداشت است و طبق قانون اعلام شرایط اضطرار بر عهده وزارت بهداشت است و شهرداری اشتباه می‌كند.

البته فقط این مسؤلیت در اعلام شرایط اضطرار فقط به خاطر آلودگی هوا نیست بلكه مراجعان ما در مراكز درمانی را هم در نظر می‌گیریم.

ممكن است حتی اتفاقی در یك روستا صورت گیرد و ممكن است حتی نشت گازی اتفاق بیفتد، اما مرجع اصلی اعلام شرایط اضطرار طبق قانون هوای پاك وزارت بهداشت است.

*یعنی وزارت بهداشت هر روز شرایط را به سازمانهای مربوطه اعلام می‌كند؟

ما وظیفه داریم وقتی در چنین شرایطی قرار گرفتیم این موضوع را به اداره كل محیط زیست استان مربوطه اطلاع داده و با استانداری مكاتبه كنیم و درخواست تشكیل جلسه بدهیم.

7.7 دهم درصد از مرگ و میرها كه در كشور اتفاق می‌افتد به علت مواجهه با آلودگی هواست



محیط زیست، استانداری و شهرداری، وزارت آموزش و پرورش از جمله اعضای اصلی هستند. طبق آیین نامه مشخص تصمیمات گرفته می‌شود. همچنین ما سالانه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا را اعلام می‌كنیم؛ به طوری كه بر اساس آخرین آماری كه داشتیم میانگین آن در كشور 10 هزار و 235 نفر مرگ منتسب به آلودگی هوا است.

برآوردی كه داشتیم 7.7 دهم درصد از مرگ و میرها كه در كشور اتفاق می‌افتد به علت مواجهه با آلودگی هواست.

*آقای دكتر! الان تعطیل كردن كشور یا تهران به خاطر آلودگی هوا برعهده چه كسی است؟فكر می‌كنم این موضوع سیاسی شده؛ مثلا شما به عنوان یك متخصص حوزه بهداشت مطلب تخصصی در خصوص آلودگی هوا می‌گویید، اما در نهایت تصمیم یك شكل دیگری گرفته می‌شود؛ علت چیست؟

یكی از تناقض‌های قانون هوای پاك همین موضوع است. طبق قانون هوای پاك كمیته اضطرار تشكیل می‌شود؛ یعنی وزارت بهداشت اعلام می‌كند و این كمیته تشكیل می‌شود و مصوباتی دارد؛ مثلا از جمله آن كاهش موارد انتشار آلودگی هوا و نظارت‌های آن و نیز تعطیل كردن است.
در قانون هوای پاك آمده است تعطیل كردن باید به تصویت هیات وزیران برسد. خب هیات وزیران در كل هفته دوبار جلسه دارد؛ آیا اگر تعطیلی مربوط به یك روز دیگر هفته باشد، چكار باید كرد؟

در زمانی كه این قانون مصوب می‌شد و تبصره آن را داشتیم دولت این را پیشنهاد داد. همان موقع متولی این قانون كمیسیون كشاورزی مجلس بود اما گفتند این كار اصلا قابل اجرا نیست؛ اما به هرحال مصوب شد و در صحن مجلس رای آورد.

بعد،دولت در آیین نامه قانون مصوب كرد كه طبق قانون اساسی دولت می‌تواند یكسری از وظائف خود را به یكسری از وزرا تفویض اختیار كند.

به وزیر كشور، وزیر بهداشت و رئیس سازمان محیط زیست پیشنهاد شد تا این موضوع تعطیل كردن به صورت تفویض اختیار انجام شود اما باز هم مجلس قبول نكرد.

عملا اكنون در بحث تعطیلی در تهران و در همین دیماه، دوبار در استانداری تهران مصوب شد. چون تهران پایتخت است، مصوب می‌كنیم اما مصوبه انجام نمی شود؛ به خاطر ملاحظاتی كه وجود دارد.

هرچند به خاطر كرونا تعطیلی‌ها و دور كاری‌هایی را داشتیم؛ در سایر استانها این تصمیم گیری با مشكلی روبرو نیست اما در تهران این مشكل را داریم.

*آیا به نظر شما سلامتی مردم به خاطر اینكه گفته می‌شود ما در این دوران كرونا تعطیلی زیادی داشتیم و نباید تعطیل كنیم توجیه پذیر است؟

نه، در واقع نباید این طور باشد.

*اعلام وضعیت‌ها براساس چه شاخص و معیاری است؟

ناسالم برای گروه‌های حساس یعنی شاخص كیفیت هوا بین 100 تا 150 است كه از لحاظ مدیریتی ما می‌گوییم وضعیت در حالت هشدار قرار دارد.

150 تا 200 ناسالم برای همه است و اضطرار سطح یك می‌گوییم. 200 تا 300 خیلی ناسالم است و به آن اضطرار سطح بالا می‌گوییم.عدد 300 به بالا خطرناك است در واژه مدیریتی به آن وضعیت بحران می‌گوییم.

در شهر تهران چندین بار در وضع اضطرار سطح بالا بودیم؛یعنی از عدد 200 هم بالاتر رفت.

* یعنی در چنین شرایطی تهران باید تعطیل می‌شد؟

ببینید شاخص می‌گوید وقتی هوا ناسالم برای همه افراد است یا اضطرار سطح پایین است، اعضای گروه‌های حساس مانند زنان باردار، كودكان و سالمندان ممكن است بیشتر دچار آسیب و علائم شوند.

آلودگی هوا عامل افزایش دهنده كرونا

*آقای دكتر! آیا ثابت شده كه آلودگی هوا باعث افزایش ویروس كرونا و انتقال بیشتر آن می‌شود؟

بله، این موضوع در دنیا ثابت شده و آلودگی هوا باعث افزایش ابتلا و افزایش خطر مرگ شده؛ضمن اینكه علائم كرونا را تشدید می‌كند. كرونا عمدتا ریه افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد و آلودگی هوا نیز باعث كاهش سیستم ایمنی بدن می‌شود؛كرونا در افرادی كه سیستم ایمنی ضعیف تری دارند بیشتر تاثیر می‌گذارد.

در دنیا گزارش شده به ازای هر یك میكرو گرم افزایش غلظت ذرات معلق تا 8 درصد میزان مرگ‌ها در اثر كرونا افزایش پیدا می‌كند.این نتیجه مطالعه‌ای است كه در دانشگاه هاروارد آمریكا انجام شده است.

این عدد خیلی زیاد است؛همچنین این مطالعه در چین و اروپا هم انجام شده است. در كشور خودمان در مطالعه‌ای كه انجام شده 6 تا 15 درصد موجب افزایش مرگ‌های ناشی از كرونا می‌شود.

رتبه 19 ایران در آلودگی هوا در دنیا

*ایران اكنون در دنیا در آلودگی هوا چه رتبه‌ای دارد؟

اكنون میانگین غلظت پی ام دو در دنیا 51 است اما در كشور ما 31 بوده و رتبه ما در دنیا از نظر آلودگی هوا 19 است. اولین كشور آلوده دنیا نیز عربستان است.

عمده مشكل عربستان بحث گردو غبار است تعداد زیادی از كشورهای قبل از ما در رتبه بندی آلودگی هوا مربوط به آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه هستند.

* در‌ آسیا رتبه ایران چیست؟

عمدتا این 19 كشور یا در خاور میانه یا در جنوب شرقی آسیا هستند.بر اساس آخرین مطالعه صورت گرفته در 2018 ،عربستان آلوده ترین كشور از نظر آب و هوا ست.

* معیارهای آلودگی هوا چیست؟

5 معیار داریم؛ ذرات معلق pm2 و pm2.5. گاز دی اكسید گوگرد، گاز دی اكسید نیتروژن، گاز ازن و مونوكسید كربن 5 آلاینده معیار هستند كه هركدام افزایش پیدا كنند می گوییم هوا آلوده است.

* وزارت بهداشت چه پیشنهاداتی برای سامان دهی وضع آلودگی هوا دارد؟

باید قانون هوای پاك اجرا شود و آیین نامه‌های آن دائما به تاخیر و تفویق نیفتد یا ملغی نشود. همچنین اولویت بندی انجام شود. در واقع الان یك مطالعه‌ای كه مشخص كند سهم انتشار هر منبع آلایندگی هوا چه میزان است و اینكه مطالعه متقن بوده و مورد قبول همه باشد، نداریم.

البته یكسری مطالعات در شهرداری تهران داریم اما آن نیز ایراداتی دارد یا مطالعاتی در سازمان محیط زیست وجود دارد اما هنوز منتشر نشده است.

*به نظر شما كه در این حوزه به صورت تخصصی فعالیت می‌كنید بیشترین آلاینده‌های كدام مواد هستند؟

ذرات معلقی كه ناشی از منابع متحرك یا ثابت و یا ناشی از گردو غبار باشد بیشترین آلاینده را دارند.

با وجود كرونا مردم در برخی اوقات خودروی كمتری بیرون می‌آورند و دوركاری هم انجام می شود اما باز می‌بینیم آلودگی در تهران و كلانشهرهای دیگر بیشتر است.

*صرف نظر از اینكه دستگاه های متلف عضو قانون هوای ژاك كاری انجام داده یا نداده اند توضیح دهید وزارت بهداشت چه كاری انجام داده است ؟

قانون وظیفه نظارتی را بر عهده سازمان محیط زیست قرار داده و ما نیز طبق قانون هوای پاك كار و وظیفه خود را تعریف كرده‌ایم. ماده دو قانون هوای پاك می‌گوید وظیفه نظارت بر عهده سازمان محیط زیست است و همه دستگاه‌ها نیز باید به این سازمان كمك كنند.