نایب رییس انجمن تغذیه ایران با اشاره به انواع كم خونی و عوارض آن؛ نحوه جبران و درمان آن از طریق تغذیه سالم را تشریح كرد.
دكتر مجید حسن قمی، با بیان اینكه كم‌خونی وضعیتی است كه در آن تعداد گلبول‌های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون كاهش یافته و تبادل اكسیژن و دی‌اكسیدكربن بین خون و سلول‌های بدن دچار اختلال می‌شود، گفت: از علل ایجاد كم‌خونی می‌توان به كمبودهای تغذیه‌ای، خونریزی‌های مزمن با دلایل ناشناخته، ناهنجاری‌های ژنتیكی، بیماریهای مزمن و یا مسمومیت‌های دارویی اشاره كرد.
وی با اشاره به كم‌خونی‌های تغذیه‌ای، اظهار كرد: كم‌خونی‌های تغذیه‌ای در اثر دریافت ناكافی مواد مغذی ایجاد می‌شوند و از مهمترین مواد مغذی جهت خون‌سازی كه كمبود آنها موجب بروز كم‌خونی می‌شود می‌توان به آهن، ویتامین B12 و اسیدفولیك اشاره كرد.
كم‌خونی ناشی از فقر آهن
وی با تاكید بر اینكه فقر آهن یكی از شایعترین اختلالات تغذیه‌ای در كشورهای در حال توسعه است، گفت: فقر آهن مهمترین علت كم‌خونی تغذیه‌ای در كودكان و زنان در سنین باروری است كه با ایجاد گلبول‌های قرمز كوچك و كاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود.
حسن قمی با بیان اینكه میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیكی افراد متفاوت است، توضیح داد: زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین، جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند و به همین دلیل بیش از بقیه افراد در معرض خطر كم‌خونی قرار دارند. در شیرخواران در صورت سلامت مادران، معمولا میزان آهن موجود در شیر مادر برای 6ـ4 ماه اول زندگی كافی است، ولی در مورد نوزادانی كه با وزن كم متولد می‌شوند، ذخایر آهن كافی نبوده و باید از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراكی خورانده شود.
وی ادامه داد: البته بدن می‌تواند با مصرف مواد غذایی مانند گوشت گاو، صدف‌های خوراكی، اسفناج، عدس، سیب زمینی كباب شده با پوست و تخمه گل آفتابگردان، آهن مورد نیاز خود را به دست آورد.
مهمترین دلایل فقر آهن
حسن قمی با اشاره به برخی از مهمترین دلایل فقر آهن به موارد زیر اشاره كرد:
- دریافت ناكافی آهن به دلیل رژیم غذایی نامناسب كه آهن در حد كافی از طریق غذاها و مواد مغذی تامین نمی‌شود مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری.
- جذب ناكافی آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسید معده در اثر افزایش سن و یا برخی اقدامات پزشكی (مانند بای پس و اسلیو)، مشكلات گوارشی یا تداخلات دارویی و مصرف داروهایی مانند كلستیرامین، سایمتیدین، پانكراتین، راینیتیدین و تتراسایكلین.
- افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
- خون‌ریزی زیاد در دوران عادت ماهانه، اختلالات قاعدگی در اثر بیماری‌هایی مانند فیبروم یا تخمدان پلی‌كیستیك، خون ریزی‌های مزمن ناشی از همورویید (بواسیر) یا بیماریهای بدخیم و انگل‌ها.
علایم كم‌خونی ناشی از فقر آهن
این متخصص تغذیه، رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست ها و پاها، حالت تهوع و در كم‌خونی شدید گود شدن روی ناخن (ناخن قاشقی) را برخی از علایم كم خونی عنوان كرد.
منابع غذایی آهن‌دار
به گفته این متخصص تغذیه، جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ، سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوه‌های خشك (برگه‌ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه‌های روغنی سرشار از آهن هستند.
عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها
- اسید اسكوربیك (ویتامین C ) كه در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل كلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند.
- اسید مالیك و اسید تارتاریك كه در هویج، سیب زمینی، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگی، كلم پیچ و شلغم موجود است.
- محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می‌شود.
این متخصص تغذیه همچنین در این رابطه توصیه‌های كلی در جهت تامین آهن مورد نیز بدن ارایه كرد:
- استفاده از غذاهای سرشار از آهن
- استفاده از مواد غذایی حاوی ویتامینC جهت جذب بهتر آهن (مثل پرتقال، گریب‌فروت، گوجه فرنگی، كلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش)
- مصرف انواع گوشت‌های قرمز، ماكیان مانند مرغ و بوقلمون و ماهی در برنامه غذایی هفتگی.
- پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله پس از صرف غذا.
- مشاوره با پزشك متخصص در صورت وجود مشكلات گوارشی و یبوست.
- اصلاح الگوهای غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراكی مانند خاك، یخ) كه خود از علایم كم خونی فقر آهن به شمار می آیند.
- مشاوره با پزشك و متخصص تغذیه جهت پیشگیری به موقع و یا بهبود كم‌خونی.
- استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجیر خشك و كشمش كه منابع خوبی از آهن هستند.
- استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده(مانند جوانه ماش و گندم)
كم خونی یا آنمی مگالوبلاستیك یا فقر ویتامین B-12
دكتر حسن قمی كم خونی ناشی از فقر ویتامین B-12 را نوع دیگری از كم خونی دانست و ادامه داد: این نوع كم خونی در بیش از 95 درصد موارد در اثر كمبود فولیك اسید، ویتامین B-12 و یا هر دو بروز می‌كند. در كل علل مگالوبلاستوز عبارت است از اختلالات مادرزادی در سنتز ماده ژنتیكی، اختلالات اكتسابی در سنتز ماده ژنتیكی و مگالوبلاستوز وابسته به داروها.
به گفته وی، آنمی مگالوبلاستیك شایعترین نوع آنمی ماكروسیتیك (بزرگ شدن و شكل غیر عادی گلبول های قرمز) است به این معنی كه میزان هموگلوبین گلبول قرمز كم است. هموگلوبین یك پروتئین حاوی آهن است كه اكسیژن را به نقاط مختلف بدن حمل می‌كند. كمبود ویتامین ب 12 و یا فولات اغلب باعث كم خونی ماكروسیتیك می‌شود، بنابراین گاهی این بیماری با نام آنمی كمبود ویتامین شناخته می‌شود.
وی گفت: هنگامی كه گلبول‌های قرمز بیش از حد بزرگ شوند، تعداد آنها كمتر از حد مورد نیاز است و همچنین هموگلوبین كمتری دارند. این بدان معنی است كه خون به اندازه كافی سرشار از اكسیژن نیست و اكسیژن پایین خون می‌تواند موجب بروز علائم و مشكلاتی شود. باید در نظر داشت كه كمبود فولات طبیعتاً عوارض عصبی ایجاد نمی‌كند ولی كمبود ویتامین B12، عوارض عصبی نیز ایجاد می‌كند، چرا كه این ویتامین‌ها در بدن به عملكرد صحیح سیستم عصبی كمك می‌كنند.
این متخصص تغذیه با بیان اینكه این نوع كم خونی، ممكن است در اثر اختلالات مادر زادی متابولیسم(سیستم جذب و باز جذب)، فولات(اسید فولیك) و ویتامین B12 باشد، گفت: همچنین كمبود سه ویتامین اسید آسكوربیك (ویتامین C)، ای(توكوفرول) و ب 1(تیامین) هم ممكن است در ارتباط با آنمی مگالوبلاستیك نقش داشته باشند.
وی با بیان اینكه دریافت قرص‌های مكمل حاوی فولیك اسید و ویتامین B-12 می‌توانند در درمان این نوع كم خونی موثر باشند، گفت: فولیك اسید را همچنین می‌توان از مصرف دانه‌ها، مركبات و آب میوه‌ها، سبوس گندم و سایر غلات، سبزیجات برگ پهن و سبز تیره، گوشت سفید، صدف و جگر به دست آورد.
وی با بیان اینكه عدم دریافت ویتامین B-12 كافی می‌تواند سبب كرختی و بی‌حسی دست‌ها و پاها، مشكلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشكلات بینایی شود، توضیح داد: در انتخاب نوع درمان باید به عامل مولد بیماری توجه ویژه‌ای داشت، اما به هر حال مصرف ویتامین B-12 ضروری است.
كم خونی پرنیشیوز
این متخصص تغذیه در پایان كم خونی ناشی از فقر ویتامین B-12 را نوع دیگری از كم خونی دانست و گفت: علت كم خونی پرنیشیوز یا آنمی كشنده یك واكنش اتوایمیون (واكنش سیستم دفاعی بدن علیه سلول‌های خودی) علیه سلول‌های دیواره معده است.
سلول‌های دیواره معده در ترشح ماده‌ای به نام فاكتورداخلی نقش دارند كه برای جذب ویتامین B12 از غذا ضروری است؛ بنابراین، تخریب سلول‌های دیواره معده سبب كمبود فاكتور داخلی و در نتیجه جذب ناچیز ویتامینB12 می‌شود، این اتفاق گاهی در بیمارانی كه جراحی اسلیو معده انجام داده‌اند نیز بروز می‌كند، چون در اثر برداشتن قسمت عمده‌ای از معده توان تولید فاكتور داخلی و اسیدیته معده كه هر دو در جذب آهن نقش دارند، مختل شده است.
