واكسن‌ها؛ حاصل پیشرفت علم هستند.
رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واكسن وزارت بهداشت ضمن ارائه آخزین اخبار درباره واكسن كرونا، تاكید كرد: حتی كسانی كه واكسن می‌زنند، نمی‌توانند بلافاصله ماسك زدن و سایر اقدامات پیشگیرانه را كنار بگذارند و نباید فراموش كنیم رعایت اصول حفاظتی همچنان اولویت اصلی خواهد بود.
دكتر سید‌محسن زهرایی، با اشاره به اینكه عوامل بیماری‌زای عفونی متعدد وقتی وارد بدن انسان می‌شوند شروع به تكثیر كرده و سپس به بافت‌ها و اندام‌های بدن گسترش یافته و سبب آسیب عملكرد اعضای مختلف در بدن می‌شوند، گفت: این اختلال عملكرد به شكل‌های مختلف خود را نشان می‌دهد و مشخص می‌كند كه فرد، بیمار شده است و نشانه‌های بیماری مانند تب، بی‌اشتهایی، سردرد، اسهال، سرفه و تنگی نفس ظاهر می‌شوند.
از طرف دیگر سیستم ایمنی بدن بر اساس ماهیت خود شروع به مقابله می‌كند و تغییراتی می‌كند تا بتواند جلوی انتشار بیشتر بیماری را بگیرد. آماده شدن سیستم ایمنی برای جلوگیری از رشد عامل بیماری به طور معمول حدود 10 روز طول می‌كشد. بنابراین؛ فرصت از دست رفته و بیماری آنقدر پیشرفت كرده كه دیگر دیر شده و بیماری بروز كرده است.
واكسن‌ها؛ حاصل پیشرفت علم هستند
وی افزود: در بسیاری از بیماری‌های عفونی اگر فرد از بیماری بهبود یابد، سیستم ایمنی به دلیل حافظه ایجاد شده در دفعات بعد كه آن عامل بیماریزا بخواهد وارد بدن شود خیلی سریع فعال می‌شود و قبل از اینكه دیر شود و بیماری پیشرفت كند، خیلی سریع سبب نابودی عامل بیماریزا شده و فرد سالم می‌ماند. در گذشته كه واكسنی وجود نداشت انسان‌ها مبتلا به بیماری می‌شدند و تعداد زیادی از آنها جان می باختند یا دچار معلولیت می‌شدند و مابقی كه بهبود پیدا می‌كردند ممكن بود نسبت به آن بیماری تا مدتی یا برای همه عمر مصون و ایمن شوند.وی با اشاره به اینكه واكسن‌هاحاصل پیشرفت علم و دانش هستند، تاكید كرد:
واكسن‌ها با روش‌های بسیار دقیق عامل بیماریزا را تغییراتی می‌دهند كه نتوانند سبب بیماری شوند، ولی خاصیت تحریك سیستم ایمنی را داشته باشند. در این حالت وقتی برای فردی واكسن تجویز می شود، به سیستم ایمنی فرد فرصت داده می‌شود تا خودش را آماده كند و حافظه ایمنی ایجاد كند تا اگر در روزها یا ماه‌های آینده با عامل بیماری‌زای اصلی مواجه شد، به سرعت جلوی تكثیر و بیماریزایی آن را بگیرد و فرد همچنان سالم بماند.
این اصل اساسی در ایجاد مصونیت و ایمنی انسان است.زهرایی خاطرنشان كرد: تجربه كرونا نشان داد كه برای رسیدن به ایمنی و مصونیت طبیعی باید تلفات و مرگ و میر بسیار بدهیم تا بعد از چند سال به تدریج بیماری كاهش یابد ولی با واكسیناسیون وسیع می‌توانیم جلوی پیشرفت و گسترش بیماری را بگیریم و سلامت جامعه را حفظ كنیم.
روش‌های تولید واكسن و انواع واكسن‌ها
وی درباره روش‌های تولید واكسن، بیان كرد: روش‌های معمول كه سالیان طولانی مورد استفاده برای تولید واكسن بود عبارت بودند از تكثیر عامل بیماریزا (باكتری یا ویروس) و سپس غیر فعال كردن یا كشتن آن و یا ضعیف كردن و از بین بردن قابلیت بیماریزایی آن؛ اگر بخواهیم مثالی برای واكسن‌های كشته یا غیر فعال شده بزنیم، میتوان از واكسن سیاه سرفه یا آنفلوانزا نام برد و برای واكسن زنده ضعیف شده میتوان از واكسن فلج اطفال یا سرخك نام برد. از طرف دیگر گاهی عامل بیماریزا از خود سم تولید می‌كند كه آن سم سبب علائم بیماری می‌شود و برای تولید واكسن، سم آن میكروب را غیر فعال می‌كنند مثل واكسن دیفتری یا كزاز.
رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واكسن وزارت بهداشت گفت: روش‌های جدیدتر تولید واكسن با روش‌های پیچیده‌تر انجام می‌شود كه بخشی از میكروارگانیسم كه سبب تحریك سیستم ایمنی می‌شود را جدا می كنند و آن را به عنوان واكسن استفاده می‌كنند؛ مثل واكسن هپاتیت B. در روش‌های جدیدتر ویروس‌های غیر بیماریزا را به عنوان حامل(Vector) بخشی از میكروارگانیسم مورد نظر استفاده می‌كنند و سبب تحریك سیستم ایمنی می‌شوند كه واكسن علیه بیماری ابولا در آفریقا مثال این روش است.
در جدیدترین روش تولید واكسن بخشی از ژن ویروس كه سبب تحریك سیستم ایمنی می‌شود شناسایی و آن را بدون استفاده از ویروس حامل به عنوان واكسن استفاده می‌كنند كه به این نوع واكسن‌ها اصطلاحا واكسن‌های تهیه شده با روش‌های مهندسی ژنتیك می‌گویند.او درباره تولید واكسن كرونا، اظهار كرد: در تولید واكسن علیه بیماری كرونای جدید یا كووید 19 از همه روش‌های مختلف تولید واكسن استفاده شده است و كارخانه‌های مختلف هر كدام از یك روش برای تولید واكسن استفاده كرده‌اند.
ایمنی واكسن‌ها چگونه تایید می‌شود؟
وی با تاكید بر اینكه تولید واكسن یك كار بسیار دقیق و پیچیده علمی است كه تحت نظارت و رعایت پروتكل‌های دقیق انجام می‌شود، تصریح كرد: محققین بعد از مطالعه دقیق روی عامل بیماری و شناخت نحوه بیماریزایی آن و یافتن بهترین حالت برای تحریك سیستم ایمنی بدن انسان، كار آزمایش نمونه تحقیقاتی واكسن را در آزمایشگاه انجام می‌دهند. در صورتی كه نتایج رضایت بخش بود مطالعه روی نمونه‌های حیوانی طبق استانداردهای تعیین شده انجام می‌شود.
نمونه‌هایی كه بتوانند تاییدیه های اثربخشی و تحریك مناسب سیستم ایمنی در حیوان و بی‌خطر بودن را كسب كنند، موفق می‌شوند مجوز ورود به مرحله مطالعات انسانی را دریافت كنند. در نهایت طی چند مرحله آزمایش و واكسن زدن به افراد داوطلب و رعایت دقیق مرحله به مرحله، یك واكسن می‌تواند به دنیا معرفی شود.
زهرایی افزود: دستگاه‌های نظارتی متعددی داخل و خارج از كمپانی تولید كننده واكسن وجود دارند كه بر رعایت ضوابط و نتایج مرحله به مرحله نظارت دارند. بسیاری از اوقات ده‌ها نمونه تحقیقاتی واكسن حین طی مراحل مختلف تولید كنار گذاشته می‌شوند و دلیل آن عدم توانایی در اثبات اثربخشی كافی و یا بی‌خطر بودن است. در كشورمان تمامی واكسن‌های تولید داخل و یا وارداتی از همین كانال‌های نظارتی عبور می‌كنند و سازمان غذا و دارو در نهایت تاییدیه و مجوز مصرف واكسن‌ها را صادر می‌كند.
برخی واكسن‌ها چند مرحله‌ای‌اند
وی با بیان اینكه برخی واكسن‌ها باید در چند مرحله تزریق شوند درباره چرایی این موضوع، گفت: طی مراحل مطالعاتی مشخص می‌شود كه سیستم ایمنی بدن برای اینكه به اندازه كافی تحریك شود و برای مدت طولانی فعال بماند و سبب مصونیت طولانی در انسان شود باید در فواصل زمانی بیش از یك نوبت تجویز شود.
برخی واكسن‌ها مثل واكسن ب ث ژ (برای بیماری سل) و یا واكسن سرخك با یك یا 2 نوبت كفایت می‌كنند اما برخی دیگر از واكسن‌ها برای تحریك قوی و طولانی مدت، نیاز به تكرار دارند مثل واكسن خوراكی فلج اطفال یا واكسن دیفتری، كزاز و سیاه سرفه.وی با اشاره به اینكه طی ماه‌های گذشته محققین تولید واكسن از همه روش‌های مختلف، كار بر روی ویروس كرونا را آغاز كردند تا هر چه سریع‌تر به واكسن موثر علیه این بیماری دسترسی به وجود آید، تصریح كرد: در حال حاضر بیش از 200 شركت تحقیقاتی علمی در كشورهای متعدد در حال تحقیق و تولید واكسن هستند.
برخی از شركت‌ها موفقیت بیشتری داشته و توانسته‌اند به مراحل مطالعات انسانی نیز برسند و از ابتدای تابستان 1399 كارآزمایی‌های بالینی روی انسان آغاز شده است. قابل‌توجه است كه فقط واكسن‌های ژنتیكی نیاز به زنجیره سرمای مخصوص در دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد دارند و بقیه واكسن‌ها می‌توانند در دمای معمول یخچال همانند سایر واكسن‌های موجود استفاده شوند.
آزمایش واكسن‌ها در مراحل مختلف
وی گفت: تا اول دی ماه فقط یك شركت تاییدیه سازمان غذا و دارو برای شروع مطالعه بالینی فاز اول را دریافت كرده است. واكسن مورد بررسی از نوع ویروس غیرفعال شده است و در دو نوبت به فاصله 4 هفته تزریق می‌شود. در فاز اول مطالعات بالینی، هدف تایید بی‌خطری واكسن و در ضمن بررسی ایمنی زایی آن است.
تعداد افراد مورد بررسی در مطالعات فاز اول حدود 50 نفر هستند كه در صورت تایید نتایج، فاز دوم مطالعه با جمعیت بیشتر آغاز خواهد شد. پنج شركت ایرانی دیگر در حال انجام مطالعات فاز قبل بالینی هستند و انتظار می‌رود در نیمه اول دی ماه حداقل یكی از آنها مجوز شروع فاز اول مطالعه بالینی را دریافت كند.زهرایی با اشاره به اینكه واكسن‌ها طی مراحل ساخت روی تعدادی از انسان‌ها آزمایش می‌شوند، افزود:
همه داروها و واكسن‌ها باید برای اثبات اثربخشی و بی‌خطر بودن بعد از طی مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی، وارد مرحله مطالعات انسانی و آزمایش روی تعدادی از انسان‌ها می شوند. این مطالعات معمولا در 3 مرحله انجام می‌شود و تعداد افراد داوطلب از جمعیت محدود 30 تا 50 نفر در مرحله اول به تدریج تا 20 تا 40 هزار نفر در مرحله سوم ادامه می‌یابد.
اساسا دارو و یا واكسنی كه روی انسان آزمایش نشده باشد هیچ اطمینانی از اثربخشی و بی‌خطری آن وجود ندارد و به هیچ وجه اجازه توزیع و مصرف پیدا نخواهد كرد.وی با بیان اینكه كشورمان پیش از این سابقه‌ای در تولید واكسن داشته است، ادامه داد: انستیتو پاستور ایران و موسسه تحقیقات واكسن و سرم‌سازی رازی نزدیك به یكصد سال سابقه در تولید انواع واكسن‌های دامی و انسانی دارند و بسیاری از واكسن‌هایی كه در دوران كودكی تزریق می‌شود در داخل كشور تولید می‌شوند. علاوه بر این در دهه اخیر سرمایه گذاری مناسبی برای ورود بخش خصوصی به امر تولید واكسن انجام شده و در زمینه تولید واكسن كرونا در ایران، هم بخش دولتی و هم بخش خصوصی فعال هستند.
عوارض احتمالی واكسن‌ها
وی درباره عوارض احتمالی تزریق واكسن، گفت: بر خلاف داروها كه در افراد بیمار استفاده می‌شوند، واكسن‌ها معمولا فراورده‌هایی هستند كه در افرادی كه تاكنون مبتلا به آن بیماری هدف خاص نشده‌اند، استفاده می شوند تا در آینده یا به آن بیماری مبتلا نشوند و یا اگر مبتلا شدند به انواع خیلی خفیف آن را مبتلا شوند. بنابراین تلاش می‌شود كه كمترین میزان خطر و عوارض را برای گیرندگان واكسن داشته باشند. طی مطالعات بالینی، بی‌خطری و اثربخشی واكسن‌ها به دقت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پروتكل‌های دقیق و ضوابط فنی پیچیده بر فرایند تولید واكسن اعمال می‌شود تا حداكثر اطمینان از تولید واكسن موثر و بی‌خطر فراهم شود.زهرایی ادامه داد: نكته‌ای كه باید در نظر داشت این است كه واكسن سبب تحریك سیستم ایمنی انسان می‌شود. بنابراین همین امر سبب بروز برخی واكنش‌های ناخواسته و یا عوارض پس از واكسیناسیون می‌شود. شایع‌ترین عوارض پس از واكسیناسیون عبارتند از تب، درد، قرمزی و سفتی مختصر محل تزریق. خوشبختانه این عوارض معمولا بسیار زودگذر و خودبخود بهبودیابنده هستند. موضوع مهم كه باید در استفاده از واكسن ها به آن توجه كنیم این است كه فواید آنها در حفظ سلامت ما صدها برابر بیش از عوارض احتمالی واكسیناسیون و یا خطر انجام ندادن واكسیناسیون و ابتلا به بیماری است.
عوارض تزریق واكسن
وی با اشاره به اینكه در موارد خیلی نادر ممكن است برخی عوارض تزریق واكسن با شدت بیشتر هم رخ دهد، تصریح كرد: ممكن است علت برخی از آنها مرتبط با واكسن باشد. ولیكن باید توجه كرد كه در صورت عدم استفاده از واكسن، خطرات و عوارض بیماری بسیار شدیدتر و بیشتر است. از عوارض بسیار نادر میتوان به احتمال بروز واكنش حساسیتی شدید (آنافیلاكسی) اشاره كرد كه قابل پیش‌بینی نیست و بر حسب اتفاق ممكن است به دنبال مصرف هر نوع ماده غذایی و یا دارویی رخ دهد.
به طور متوسط احتمال بروز این عارضه یك در یك میلیون نفر رخ می‌دهد كه عموما در دقایق اول بعد از دریافت دارو یا واكسن رخ می‌دهد. به همین علت به افراد توصیه می شود حدود 15 تا 20 دقیقه بعد از واكسیناسیون در محل تزریق واكسن بمانند.وی در پاسخ به این سوال كه آیا وزارت بهداشت روشی برای بررسی و پیگیری عوارض احتمالی واكسیناسیون دارد یا خیر؟، گفت: دستورالعمل مراقبت از عوارض احتمالی بعد از واكسیناسیون در همه دانشگاه‌های علوم پزشكی به كاركنان بهداشتی آموزش داده شده است و هر گونه عوارض احتمالی ثبت و بر حسب شدت آن مورد بررسی قرار می‌گیرد تا رابطه علیتی آن با واكسیناسیون بررسی شود. بسیاری از موارد عوارض جدی كه منجر به بستری در بیمارستان می‌شوند ارتباطی به واكسیناسیون ندارند.
نگرانی از بروز عوارض واكسیناسیون
زهرایی درباره نگرانی از بروز عوارض واكسیناسیون در مورد واكسن‌های كرونا، اظهار كرد: در مورد واكسیناسیون كرونا باید توجه كرد كه نگرانی‌های مردم و جامعه پزشكی به دلایلی مثل اینكه واكسن جدید است و هنوز در كشورهای مختلف میلیون‌ها دوز آن استفاده نشده و اطلاعات وسیعی در مورد عوارض احتمالی آن در استفاده وسیع میلیون‌ها نفر وجود ندارد، است. ثانیا واكسیناسیون كرونا جمعیت زیادی را در طی مدت نسبتا كوتاهی تحت پوشش خواهد برد؛ مثلا 10 میلیون نفر طی یك دوره دو ماهه واكسن تزریق می كنند.
لذا ممكن است عوارض خیلی نادر كه در هر صد هزار نفر یك مورد است به شكل تجمعی بروز كرده و نگرانی ایجاد كند. همچنین گروه هایی كه واكسن كرونا دریافت می‌كنند در بسیاری از اوقات افرادی هستند كه دارای بیماری‌های زمینه‌ای پرخطر هستند و یا از افراد سالمند هستند كه به طور معمول در ریسك بالاتر بروز بیماری‌های مختلف و بستری شدن در بیمارستان هستند.
حال وقتی اقدام به تزریق واكسن در این جمعیت در تعداد وسیع و دوره زمانی كوتاه كنیم هر بیماری كه در این‌ها بروز كند و منجر به بستری در بیمارستان شود، ممكن است مردم را نگران عوارض ناشی از واكسیناسیون كند. این رویداد گریز ناپذیر است؛ اما در مورد واكسن‌های كووید19 در اكثریت كسانی كه این واكسن ها را دریافت كرده‌اند، تاكنون عارضه شدیدی گزارش نشده است.
برای تهیه واكسن چه اقداماتی انجام داده‌ایم؟
وی درباره اقداماتی كه برای تامین واكسن كرونای مورد نیاز كشور انجام شده است، گفت: تلاش برای عضویت در شبكه بین المللی تسهیل دسترسی به واكسن كرونا كه به كووكس معروف است یكی از اقدامات مهم ما است. هدف این سازو كار دسترسی عادلانه كشورها تا سطح 20 درصد جمعیت هر كشور به واكسن تا انتهای سال 2021 میلادی است. البته پیگیری عقد قرارداد مستقیم با شركت‌های تولید كننده واكسن در كشورهای مختلف هم در دست اقدام است.
كنار تلاش‌های ذكر شده، محققین داخلی نیز در حال تلاش برای ساخت و تولید واكسن كرونا هستند كه تا ابتدای دی ماه 1399 یك شركت مطالعه بالینی در فاز اول را شروع كرده است و اگر مراحل مطالعه همگی با موفقیت به پیش برود ممكن است در انتهای فصل بهار امكان دسترسی به واكسن داخلی نیز میسر باشد. انتظار می رود تا نیمه دی ماه 1399 حداقل یك تولید كننده داخلی دیگر هم مجوز آغاز مطالعه بالینی در انسان را دریافت كند.زهرایی ادامه داد:
هر چه تعداد بیشتری از مردم واكسن دریافت كنند سبب پاك شدن سریع‌تر كشور از بیماری و كاهش خطر بیماری كروناویروس می‌شود. در شرایط واقعی به دلیل محدودیت منابع واكسن، امكان واكسن زدن همه افراد در كشورهای مختلف دنیا و ایران وجود ندارد ولی اگر بیش از 70درصد جامعه نسبت به بیماری مصون شوند، خودبه خود سبب كاهش انتقال ویروس بیماری شده و حتی افرادی كه واكسن نزده باشند نیز از واكسیناسیون سایرین به شكل غیر مستقیم سود خواهند برد.وی با تاكید بر اینكه تنها راه پیشگیری از كرونا، واكسیناسیون نیست، اظهار كرد:
طی ماه‌های گذشته نشان داده شده كه رعایت توصیه‌های بهداشتی مانند استفاده از ماسك مناسب، رعایت نكات بهداشتی در محل زندگی، فاصله گذاری اجتماعی و پرهیز از اجتماعات و شستن دست‌ها تا حد بسیار زیادی در پیشگیری از ابتلا به كرونا موثر بوده‌اند، ولی باید توجه كرد كه ادامه این راه‌ها عملا زندگی مردم را با مشكل جدی مواجه ساخته و لطمات اقتصادی فراوان به همراه داشته است.
علاوه بر این محدودیت‌های ذكر شده از نظر ارتباطات عاطفی و سلامت روانی خانواده‌ها نیز آسیب زیادی ایجاد كرده است و مشخص است كه این روش‌ها را نمی‌توان چند سال ادامه داد، لذا با واكسیناسیون امید داریم كه طی چند ماه بتوان به زندگی معمولی برگشت.
اولویت دریافت واكسن كرونا
رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واكسن وزارت بهداشت گفت: بررسی اطلاعات ماه‌های قبل در سراسر دنیا و همچنین كشور خودمان نشان می‌دهد كه گرچه همه افراد و همه گروه های سنی و شغلی در معرض ابتلا و عوارض بیماری كرونا هستند، ولی برخی افراد در صورت ابتلا به بیماری دچار فرم شدیدتر می‌شوند و میزان بستری شدن یا مرگ در آنها بیشتر است؛ مثل افراد بالای 65 سال و یا افرادی كه دچار چاقی مفرط، برخی بیماری‌های قلبی عروقی، ریوی مزمن، سرطان‌ها و یا دیابت هستند.
در برخی مشاغل نیز احتمال مواجهه با ویروس عامل بیماری در آن ها خیلی زیاد تر از دیگران است مثل افرادی كه در محیط كوچك بسته كار می‌كنند و در تماس مكرر با تعداد زیادی از مردم هستند و تهویه كافی در محیط كارشان وجود ندارد. همچنین افراد شاغل در كارهای بهداشتی - درمانی به دلیل مراجعه بیماران در معرض خطر هفت برابر بیشتر نسبت به سایر مردم هستند.
وی افزود:از این رو قطعا گروه‌های اولویت‌دار دریافت واكسن، بخش قابل‌توجهی از جمعیت هر كشور را تشكیل می‌دهند و در ایران نیز جمع افراد سالمند و مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای، خاص و گروه‌های شغلی بهداشتی- درمانی و سایر مشاغل پر خطر جمعیتی نزدیك به 30 میلیون نفر را تشكیل می‌دهند. با توجه به اینكه تولید و توزیع واكسن در دنیا به تدریج افزایش می‌یابد بنابراین در ابتدای امر امكان تامین واكسن برای مثلا 30 میلیون نفر فراهم نخواهد بود. واكسن‌های كرونا عموما باید دو نوبت تزریق شوند؛ یعنی حداقل60 میلیون دوز واكسن برای واكسیناسیون 30 میلیون نفر لازم است.
مسلما این تعداد واكسن طی یك محموله وارد كشور نخواهد شد و در چند محموله متوالی و با فواصل زمانی چند ماهه تامین خواهد شد. لذا باید یك برنامه زمانبندی برای اولین افرادی كه در اولویت دریافت واكسن هستند تهیه شود و بر حسب ورود تدریجی واكسن، افرادی كه در بالاترین اولویت‌ها هستند به تدریج مراجعه كرده و واكسن تزریق كنند.زهرایی تاكید كرد:
از طرف دیگر حتی اگر در مثال ذكر شده تعداد 60 میلیون دوز واكسن مورد نیاز در یك زمان در داخل كشور فراهم باشد، از نظر اجرایی امكان اینكه 30 میلیون نفر در طی 4 یا 5 روز واكسن دریافت كنند، میسر نخواهد بود. پس حتی در فرض این شرایط نیز دولت باید برنامه زمانبندی برای مراجعه گروه‌های اولویت‌دار انجام دهد تا از ادحام بی‌مورد در مراكز واكسیناسیون جلوگیری شود.
او با اشاره به اینكه همه كشورها واكسیناسیون كرونا را بر اساس اولویت بندی انجام می دهند، ادامه داد: همه به همین شیوه عمل می‌كنند به دلیل اینكه واكسن به تدریج تولید و توزیع می‌شود و به همین علت اولویت بندی و مراجعه تدریجی افراد بر حسب میزان اولویت و پر خطر بودن یك اصل قطعی است كه در همه كشورهای دنیا انجام می شود. حتی اگر كشوری برنامه واكسیناسیون سراسری برای همه جمعیتش را هم داشته باشد، قطعا ابتدا از گروه‌هایی شروع می‌كند كه در درجه بالاتری از خطر ابتلا قرار دارند.
