در شرایط قرنطینه خانگی به خاطر ویروس كرونا، كودكان مبتلا به اختلال نارسایی بیش فعالی باید در منزل نگهداری شده، امكان رفت وآمد آنها و تخلیه انرژی این كودكان میسر نیست.
ویژگی‌های كودكان مبتلا به اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی
از بین اختلالات روانپزشكی، اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی، از جمله اختلالاتی است كه اغلب افراد، نام آن را شنیده اند و اطلاعاتی درباره آن دارند؛ اما متاسفانه بسیاری از اطلاعات عموم مردم در رابطه با این اختلال، از منابع درست و موثقی به دست نیامده است و خطا های بسیاری در آن وجود دارد. با افزایش دسترسی به اینترنت، استفاده از نرم افزار های كاربردی قابل نصب بر روی انواع تلفن های همراه و رایانه ها، مانند تلگرام، واتساپ و غیره كه با اهداف ارتباط جمعی تهیه شده اند،اطلاعات غلط هم افزایش یافته است. همراه شدن این شبكه های اجتماعی، با گسترش استفاده از سایت های اینترنتی، برای كسب اطلاعات درباره موضوعات مختلف، باعث افزایش و سهولت انتقال اطلاعات نادرست و باورهای غلط شده است كه در نتیجه می‌تواند آسیب‌های زیادی را برای كودك به ویژه كودكان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی و خانواده او ایجاد كند. برداشت بیشتر افراد از اختلال نارسایی توجه - بیش فعالی، كودك مدام در حال حركت است كه علیرغم درخواست دیگران، به دستورات آنها توجهی ندارد. عده‌ای اختلال نقص توجه- بیش فعالی را صرفاً اختلال رفتاری دانسته و آن را با عدم تربیت صحیح، مرتبط می‌كنند. عده‌ای دیگر معتقدند، اختلالی پزشكی است و برای بهبود كودك، باید از دارو استفاده شود.
اگر زندگی در مدرسه دشوار است، اغلب زندگی در موقعیت خانه به مراتب دشوارتر خواهد بود. اغلب خانواده های دارای چنین كودكی، در معرض گستره ی وسیعی از فشارزاها قرار دارند. شرایط زناشویی والدین این كودكان به شدت تحت تاثیر وضعیت كودكان شان قرار می‌گیرد.
بعد از تشخیص اختلال در كودك، والدین او احساس گناه، شرم و ترس می‌كنند. گاهی این احساسات به شكل جر و بحث و اتهام زدن های آشكار به یكدیگر تظاهر می كند كه طی آن والدین همدیگر را سرزنش می نمایند و در مورد رویه و طریقه اداره او به مجادله می‌پردازند.
از آنجا كه چنین كودكی نیاز به محیطی آرام، قابل پیش‌بینی و ایمن دارد، سبب بروز مشكلات اضافی، مانند رفتار خود سر و نافرمان در او می شود. اگر در این خانواده ی مشكل دار فرزندان دیگری باشند، آنها نیز آسیب پذیر می شوند یا مورد غفلت قرار می گیرد كه باعث رنجش و مشكلات هیجانی در این برادران و خواهران می شود . در مواردی كه فرزندان دیگر رفتاری مناسب دارند، با كودك كم توجه- بیش فعال مقایسه می‌شوند كه در نتیجه خود كودك احساس رنجش و طرد شدگی می كند. این تحقیر به ویژه وقتی بیشتر میشود كه به طور نامناسب و ناخواسته با برادر و خواهر كوچكتر خود كه رفتار اجتماعی، رفتاری یا آموزشی شایسته تری دارد، مقایسه شود. هر چند این نوع مشكلات، خود علت این اختلال نیستند، اما وضعیت را برای كودك مبتلا،وخیمتر می‌كنند. در ضمن، این مشكلات، استحكام و ثبات واحد خانواده را به خطر می‌اندازند.
توصیه هایی برای مدیریت رفتاری كودكان مبتلابه اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی
به همراه كودك، لیستی از فعالیت های معمول روزانه كه باید در خانه انجام شوند، تهیه كنید
انجام تكالیف، جمع كردن وسایل اتاق، نمونه‌هایی از این فعالیت‌ها هستند. درگیر كردن كودك در تهیه این لیست كمك می‌كند كه كودك با كلیه فعالیت هایی كه در روز باید انجام دهد، آشنا شود. از طرف دیگر چون خودش در تهیه لیست دخیل بوده، احساس الزام بیشتری برای انجام آن می‌كند. نمونه‌ای از لیست فعالیت های معمول روزانه عبارتند از:
- بازی و ورزش كردن در خانه
-رفتن به پارك و رستوران
- محاسبه زمان استفاده از كامپیوتر و...
- محاسبه زمان خواب، بیدار ماندن شب
- تنها بودن با والدین در زمان خاص صبحانه
- كمك در انجام كارهای روزانه
-انجام كار هنری
- نقاشی
- پختن كیك
- قصه خواندن با والدین
كودك را برای تغییر در برنامه روزانه آماده كنید مثل تغییر دكور خانه یا آمدن مهمان به خانه. قابل پیش بینی نبودن تغییرات امكان دارد باعث كج خلقی كودك یا اضطراب در او می شود. تا جایی كه ممكن است تغییرات را زودتر به او اطلاع دهید. با این روش كودك فرصت دارد تا با ناراحتی خود كنار بیاید. اما هنگامی كه كودكتان از صبح منتظر مانده تا كار مورد علاقه‌اش را انجام دهد و درست لحظه شروع كار، شما به او می گویید كه برنامه تغییر كرده است، باید منتظر انفجار خشم كودكتان باشید.
برای آن دسته از فعالیت‌های خانه كه كودك مهارت های لازم را برای انجام دادن آنها ندارد، لیست یا جدولی آماده كنید. در این جدول مراحل انجام كارها و زمان انجام آنها را یادداشت كنید. همچنین می توانید ستونی را قرار دهید كه كودك بعد از تمام شدن هر مرحله در آن ستون علامتی را كه نشانگر تمام شدن كار است می‌گذارد و سپس مرحله بعدی را شروع می‌كند. كودك با این روش راحت تر كارهایش را انجام می دهد؛ چون می تواند بفهمد چه كاری را و چگونه باید انجام دهد.
كارهای خانه را به شیوه ای سازماندهی كنید كه احتمال موفقیت او بیشتر شود و تعارض در رابطه شما و كودك كم شود. از جمله راه های رسیدن به هدف فوق این است كه كارهای خیلی سخت را به قطعات كوچك تقسیم كنید. بدین صورت احتمال انجام كار و موفقیت در آن بیشتر میشود و كودك احساس بهتری نسبت به توانایی خودش برای انجام آن پیدا می‌كند. از طرف دیگر رابطه بین شما و كودك به خاطر انجام نشدن كار یا درست انجام نشدن آن، آسیب نمی‌بیند. یادتان باشد وقتی كاری را به كودك می سپارید قرار نیست به او نشان دهید كه نمی‌تواند از عهده كارهایش بر آید؛ بلكه با تغییر در حجم و شیوه انجام كار می خواهید به او نشان دهید كه می تواند آنچه را خواسته شده انجام دهد. دیدن توانایی انجام دادن كار باعث افزایش اعتماد به نفس او میشود.
كودك دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی دوست ندارد فعالیتی را كه از آن لذت می برد تمام كند و فعالیت دیگری را شروع كند. برای مثال دوست ندارد تلویزیون را خاموش كند و تكلیفش را شروع كند. همانط ور كه می دانید این كودكان در مدیریت و تخمین زمان نقص دارند. به همین دلیل او فكر می كند مدت كمی است كه تلویزیون یا كار مورد علاقه‌اش را آغاز كرده است؛ در حالی كه شما می دانید او دو ساعت مشغول آن كار بوده است. برای آنكه به او نشان دهید زمان تماشای تلویزیون یا سایر كارها تمام شده است، از ساعت زنگ دار یا یادآور های تلفن همراه یا نرم افزارهای یادآوری قابل نصب روی تلفن همراه، استفاده كنید.
كودكان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی خواب كم و به هم ریخته ای دارند. برای آنها برنامه خواب منظمی طراحی كنید. خواب نامناسب باعث خستگی و بی‌حوصلگی آنها میشود. با كمك روش های زیر به تنظیم برنامه خواب آنها كمك كنید: زمان تلویزیون دیدن را به خصوص در ساعات قبل از خواب كاهش دهید. مصرف كافئین را مخصوصاً در ساعات پایانی شب كم كنید. مراقب باشید كه یك ساعت قبل از خواب فعالیت های جسمانی تحریك كننده انجام ندهند. برای مدتی كودك را بغل كنید. از آهنگ های ریلكسیشن استفاده كنید.
به عواملی كه می توانند باعث بروز رفتار نامناسب در كودك شوند، آگاه باشید. این عوامل می توانند محیط شلوغ، پرسروصدا، خستگی، گرسنگی، زیاد نشستن روی صندلی، انجام تكالیفی مثل ریاضی، زمان های خاصی در روز مثلاً عصر ها و خیلی چیزهای دیگر باشند. آگاهی از این عوامل كمك می كند محیط را طوری آماده كنید كه مانع شدت بخشیدن به مشكلات كودك شود.
وقتی كودك از قوانین پیروی می كند و رفتار مناسبی انجام می دهد، باید پاداش دریافت كند ارائه پاداش بلافاصله بعد از رفتار مناسب باعث می شود احتمال بروز رفتار افزایش پیدا كند و انگیزه كودك را برای انجام مجدد آن كار بالا می برد.
نظارت: نظارت كردن بر این كودكان اهمیت زیادی دارد. به عنوان نمونه وقتی به خانه كسی می روید، كودك را تحت نظارت قرار دهید. آگاه باشید كه كودك كجاست و چه كاری انجام می دهد تا بتوانید اگر لازم است به موقع مداخله كنید. در بعضی مواقع والدین كودك دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی فكر می‌كنند چون قوانین و نتایج ناشی از رعایت نكردن آنها را به كودك گفته‌اند، كودك را می‌توانند تنها بگذارند. اما این كودكان حافظه فعال ضعیفی دارند و قوانین را زیاد در ذهن نگه نمی دارند. همچنین وقتی هیجان زده می شوند، به سرعت واكنش نشان می‌دهند و قبل از عمل، فكر نمی‌كند. شما به عنوان والدین كودك دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی، مسوول هستید كه بر كودك نظارت كنید و به جای این كه بعد از وقوع رفتار حضور پیدا كنید و محرومیت ها و تنبیه هایی كه برای كودك در نظر گرفته شده بود را اعمال كنید، قبل از وقوع رفتار منفی جلوی آن را بگیرید.
اگر از كودك پر تحرك شما خواسته شده كه در مكانی ثابت بنشیند، اسباب بازی دستی به او بدهید تا بتواند حركت دست هایش را مهار كند. سعی كنید از اسباب بازی هایی كه با این هدف ساخته شده اند استفاده كنید. برای مثال توپ های كوچكی كه روی سطح آنها برجستگی‌های یا خارهایی وجود دارد و كودك را از لحاظ حسی درگیر و به تعدیل حسی او كمك می‌كند. این اسباب‌بازی‌ها بعد از مدتی اثر افزایش توجه را از دست می دهند. به همین خاطر انواع متعددی از این وسایل را تهیه كنید. خودتان هم می‌توانید با كمی خلاقیت آنها را بسازید.
كودكان دارای اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی به دنبال تحریك هستند. زمانی كه كودك رفتار نادرست انجام می‌دهد، از پاسخ های انفجاری و هیجانی خودداری كنید؛ چرا كه این دسته از پاسخ ها، برای آنها بسیار تحریك كننده است و واكنش منفی شما برای آنها، نقش پاداش را پیدا می كند. اگر در مقابل رفتارهای كودك عصبانی شوید و بدون كنترل رفتار كنید، آنها حس قدرت و كنترل بر شما را پیدا می كنند. همچنین رفتار شما برای آنها مثل پاداش عمل می كند.
در بسیاری از موارد، شما نمی توانید رفتار كودك تان را عوض كنید. پس چیزهایی را كه می توانید، عوض كنید و این تغییرات هر آن چیزی است كه می‌توانید در خودتان ایجاد كنید: نگرش تان، تون صدا، زبان بدن، راهبردها، ثبات در رفتار و غیره.
از سرزنش و تهدید كردن اجتناب كنید. وقتی كودك را سرزنش می كنید، در واقع به جای این كه به او چیزی یاد بدهید، در حال قضاوت كردن او هستید. سرزنش كردن، تاثیر زیادی روی تصویری كه كودك از خودش در ذهنش می سازد دارد و سلامت هیجانی كودك را به خطر می‌اندازد. تهدید كردن كودك موجب میشود كه واكنش مقابله به مثل نشان دهد. از آنجا كه مهارت‌های قضاوت اجتماعی در كودك دارای اختلال نقص توجه- بیش فعالی نقص دارد، زمانی كه تهدیدی را در رابطه با خودش می شنود، از الگوهای كلامی نامناسب برای مقابله كردن با فرد تعدیل كننده استفاده می كند. همچنین امكان دارد از این روش برای موقعیت هایی كه تهدیدی اتفاق نیفتاده اما او وقوع آن راحدس می زند، استفاده كند. در واقع او می‌خواهد پیشدستی كند؛ به همین دلیل امكان دارد شما از والدین كودك بشنوید كه خواهر یا برادرش را تهدید به كشتن می كند. به جای استفاده از این روش های خشن و نامناسب، از شیوه های مثبت والدگری استفاده كنید.
در هیچ شرایطی كودك را تنبیه بدنی نكنید. شاید تنبیه بدنی و كتك زدن به طور موقتی رفتار نامناسب را قطع كند اما به كودك آموزش نمی‌دهد كه چه كاری درست است و باید به جای رفتار نامناسب خود انجام دهد. از طرف دیگر با تنبیه بدنی به كودك آموزش پرخاشگری می دهید و در واقع به او یاد می دهید وقتی عصبانی هستی، می توانی بزنی.همچنین با تنبیه بدنی رابطه بین والدین وكودك مخدوش می شود.
با كودك همراه باشید. آنچه كودك شما بیش از هر چیز احتیاج دارد، بودن شما با او است و درمان در اولویت بعدی قرار می‌گیرد. كودك شما نیاز دارد كه مدافعش باشید. حمایت شما از او، رفتارش را بهبود می دهد. كودكان هنگام احساس تنهایی، بیشتر بد رفتاری می‌كنند. وقتی شما كودكتان را حمایت كنید، این احساسات منفی از بین می روند.
به یاد داشته باشید كه حرف دیگران ملاك تشخیص نیست. برای داشتن تشخیص و درمان درست حتما از متخصصان مرتبط با این حوزه كمك بگیرید. موارد بسیاری وجود دارد كه والدین به خاطر توصیه یكی از اقوام یا دوستان، روند درمان (چه دارویی و چه غیر دارویی) را قطع می كنند. تنها فردی كه می تواند اطلاعات مفیدی به شما بدهد، متخصصان این حوزه هستند.
همه مشكلات كودك را به اختلال نارسایی توجه- بیش فعالی نسبت ندهیم. بسیاری از كارهایی كه كودكان انجام می‌دهند، علامت یك كودك پر تحرك نیست؛ بلكه متناسب با روند رشد و كنجكاوی او نسبت به محیط و كودك بودن است. مراقب باشید به كودك خود برچسب های نامناسب نزنید. هر چند بحران ویروس كرونا به زودی فروكش خواهد كرد ولی احتمال بازگشت آن در ماه های سرد در هر سال هست. به همین دلیل والدین باید توانایی مدیریت كودكا ن مبتلا به اختلال نارسایی توجه – بیش فعالی در منزل را داشته باشند. به امید موفقیت تمام والدین دارای كودك استثنایی.
علیرضا ملازاده، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
كاوه خانبلوكی، كارشناس نوروفیدبك
