ذهن، گاهی چون خانه‌ای بی‌در است؛ هر فكر و خیالی می‌تواند بی‌دعوت وارد شود. وسواس فكری ــ عملی (OCD) مهمان ناخواسته‌ای كه به قول معروف كنگر می‌خورد و لنگر می‌اندازد. درهر تكرار، درهرسؤال بی‌پاسخ،درهر «اگر»، ذهن را در گردابی از تردید فرو می‌برد. اختلالی كه نامش در فرهنگ عامه اغلب با شوخی و كنایه از تمیزی بیش از حد یا نظم وسواس‌گونه یاد می‌شود. اما در پس این برداشت‌های سطحی، واقعیت دیگری نهان شده؛ یك چرخه طاقت‌فرسای ذهنی و رفتاری كه زندگی افراد مبتلا را به‌طور جدی مختل میكند.
این اختلال، صرفا عادتی آزاردهنده یا ترجیح شخصی برای مرتب بودن نیست؛ بلكه معمایی پیچیده روان‌شناختی است كه در آن، مغز فرد به‌طور مكرر درگیر افكار، تصاویر یا انگیزه‌های ناخواسته و اضطراب‌آور می‌شود. این حالت یكی از پیچیده‌ترین نمودهای ذهنی انسان است؛ جایی كه مرز میان فكر عادی و اجبار ذهنی محو می‌شود. در این حالت، افكار ناخواسته و مزاحم به‌طور مداوم به ذهن هجوم می‌آورند. این موضوع برای فرد ناراحت‌كننده می‌شود تا جایی كه او را وادار میكند برای كاهش اضطراب و رهایی ناشی از آنها، رفتارهایی تكراری و اجباری انجام دهد؛ به نوعی به وسواس عملی پناه می‌برد؛ از شست‌وشوی مكرر دست‌ها گرفته تا بررسی مداوم قفل‌ها و تكرار كلمات در ذهن. شاید این نوع رفتار در كوتاه‌مدت اضطراب آنان را كاهش دهد اما دربلندمدت، فرد را در تله‌ای روانی گرفتارمی‌كند. البته پیامد‌های این نوع وسواس به همین موارد ختم نمی‌شود چراكهOCD می‌تواند جنبه‌های دیگر زندگی این افراد همچون تحصیلی، شغلی، خانوادگی و اجتماعی را هم تحت تأثیر قرار دهد.
اجبار به تكرار
بیشتر ما وسواس را فقط مربوط به تمیزی و نظم می‌دانیم اما رایج‌ترین نوع آن كه مردم كمتر می‌شناسند، مثل وسواس‌های فكری صرف یا بررسی‌های ذهنی است. پروین ناظمی، روان‌شناس در گفت‌وگو با جام‌جم، درباره ماهیت و انواع این اختلال می‌گوید: «وسواس یك اختلال روانی با افكار ناخواسته، تكراری و رفتارهای اجباری است كه در جهت كاهش اضطراب ناشی ازآن افكارورفتار برای افراد ایجاد می‌شود.تقریبا یك تا دو درصد جمعیت دنیا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در علم روان‌شناسی، وسواس به دو شكل اصلی یعنی فكری و عملی تقسیم می‌شود كه هركدام علائم و نمودهای خاص خود را دارد.»
وی با اشاره به وسواس فكری ادامه می‌دهد: «این نوع از وسواس مربوط به افكار و تصاویر مزاحم و ناخواسته‌ای است كه به ذهن فرد می‌آید و او را مجبور خواهد كرد آنها را تكرار كند و ترس‌هایی را در وی ایجاد میكند. شایع‌ترین نوع وسواس‌های فكری شامل بررسی قفل‌های در، نگرانی از این‌كه آیا شیر گاز را بسته‌اید یا نه؟ ترس از آلودگی و بیماری، ترس از دست دادن، یا جمع‌آوری اشیای بی‌ارزش با این تصور كه شاید روزی لازم شود، هستند.» واقعیت و جملاتی كه شاید برای خیلی‌ها عجیب باشد اما افرادی كه درگیر این اختلال هستند، كاملا با آن آشنایند. البته ناظمی معتقد است كه افكار وسواسی بسیار زیاد و در اشكال متفاوتی بروز میكند؛ ازجمله افكار ممنوعه می‌توان به افكار آسیب‌زننده به خود یا دیگران، اخلاقی و... اشاره كرد كه یكی از نشانه‌های بارز این نوع وسواس، تكرار اجباری افكار است.
زندان فكری
ذهن انسان گاهی به زندانی برای افكار تبدیل می‌شود؛افكاری كه باید بیایند وبروند،درون ذهن می‌مانند و تكرار می‌شوند، تا جایی كه حتی لحظه‌ای سكوت هم ناممكن می‌شود. یكی دیگر از انواع این اختلال، وسواس عملی است. آن‌طور كه پروین ناظمی توضیح می‌دهد، این نوع از وسواس، اجبارهای عملی را به‌دنبال دارد؛ رفتارها چه ذهنی و چه عملی كه برای خنثی كردن وسواس‌ها و جلوگیری از اضطراب انجام می‌شود؛ یعنی وقتی فرد به‌طور مكرر دست‌هایش را می‌شوید یا چیدمان اشیا باید به‌صورت قرینه و منظم و با ترتیب خاصی باشد، یا كاری كه انجام می‌دهد این است كه خانه را مدام با آب بشوید، یا اگر شخصی روی مبل نشسته باشد، باید روی آن را دستمال بكشد؛ همه اینها نمونه‌هایی از وسواس‌های اجباری، رفتاری و عملی است.
نشانه یك رفتار پنهان
بی‌شك نحوه بروز این اختلال در سنین پایین متفاوت است و والدین باید نسبت به رفتارهای خاص كودكان و نوجوانان توجه داشته باشند. این روان‌شناس نیز ضمن بیان علائم این‌گونه از رفتارها در سنین مختلف اظهار میكند: «كودكان این نوع وسواس را به شكل بازی بروز می‌دهند؛ یعنی اگر خانواده‌ای متوجه شود كه كودك بازی خاصی را انتخاب كرده و آن را به‌طور مكرر تكرار میكند، این می‌تواند نشانه‌ای از وسواس باشد. همچنین در نوجوانان نیز این وسواس‌ها به شكل‌های متفاوتی ظاهر می‌شود. برای مثال وقتی نوجوانی دچار وسواس درباره زیبایی خود می‌شود؛ این‌كه آیا زیبا هستم یا نه به‌صورت وسواس‌گونه این فكر را تكرار میكند كه باید فلان كار را انجام دهم تا زیبا شوم یا ممكن است بارها لباسش را عوض كند.» آن‌طور كه این كارشناس توضیح می‌دهد از نظر مكانیسم، وسواس‌ها بر یك ترس اساسی متمركز است؛ ذهن فرد به او می‌گوید كه فاجعه‌ای در راه است و تنها راه جلوگیری از آن، انجام مكرر رفتار یا فكری خاص است. این علائم از خفیف تا شدید متغیر بوده و می‌تواند عملكرد زندگی فرد را مختل كند.با این حال نشانه‌ها در وسواس فكری و عملی می‌تواند از خیلی خفیف تا شدید باشد و با افسردگی و اضطراب نیز همراه شود. ناظمی در این خصوص می‌گوید: «علائم برخی افراد بسیار شدید است، به‌طوری‌كه عملكرد زندگی‌شان دچار مشكل و اختلال می‌شود. بعضی‌ها با این وضعیت زندگی كرده و از آن عبور می‌كنند و به اصطلاح خودشان می‌گویند من كه وسواس ندارم، فقط به نظم خیلی اهمیت می‌دهم! اما نمی‌دانند كه این نوع تفكر، وسواس‌گونه است. ما معمولا به یك موضوع فكر می‌كنیم و سپس نتیجه‌گیری كرده و آن را پشت سر می‌گذاریم اما اگر قرار باشد آن فكرمرتب در ذهن تكرار شود، یعنی گرفتار وسواس شدیم. علل آن نیز متفاوت است؛ از ژنتیك، عوامل بیولوژیكی،محیطی ورشدی گرفته تا داشتن الگوهای رفتاری خاص.»
یك كنترل ساده
وسواس ممكن است زندگی روزمره را مختل كند اما درمان‌شدنی است؛ چرا كه وقتی ذهن، گرفتار افكار و رفتارهای تكراری می‌شود، راه‌هایی برای باز كردن این حلقه وجود دارد. ناظمی بر این باور است كه سبك زندگی مانند كیفیت خواب، استرس مزمن یا رژیم غذایی می‌تواند بر شدتOCDتأثیر بگذارد اما راهكارهای متفاوت درمان شناختی رفتاری، دارو درمانی، راهكارهای خودیاری مانند ورزش منظم، خواب كافی و رژیم غذایی سالم در درمان آن اثرگذار است.
او با اشاره به دیگر راه‌های كنترل این اختلال، می‌گوید: «مهم‌ترین مسأله این است كه افراد یاد بگیرند افكارشان را در دفترچه‌ای یادداشت كنند، حتی می‌توانند برای شناسایی این الگوها از یك مشاور كمك بگیرند. نكته مهم دیگر این است كه شاید خودشان متوجه اضطراب‌شان نشوند ولی اضطراب‌هایی كه ما تجربه كردیم، احساس گناهی یا ترس‌هایی كه داریم، باعث ایجاد وسواس می‌شود. بنابراین نوشتن احساسات منفی نسبت به آنچه كه در اطراف‌مان اتفاق می‌افتد، می‌تواند كمك‌كننده باشد.»
نقشه راه درمان
شاید در نگاه اول، وسواس فكری فقط نوعی حساسیت بیش از حد به‌نظر برسد اما پشت این واژه ساده، واقعیتی پیچیده و گاه دردناك پنهان است. فرید فدایی، متخصص اعصاب و روان نیز درخصوص این اختلال بیان میكند: «وسواس فكری -عملی پدیده‌ای پیچیده‌تر از یك عادت ساده است و گاهی این افراد دچار اضطراب شدید می‌شوند، خصوصا اگر نتوانند عمل وسواسی خود را انجام دهند. وسواس فكری ــ عملی را معمولا در حوالی بلوغ مشاهده می‌كنیم اما در كودكان نیز وجود دارد. در بسیاری از موارد، این اختلال جنبه ارثی دارد اما آموزش از طریق الگوبرداری از والدین نیز می‌تواند در بروز آن نقش داشته باشد.»
اما نكته‌ای كه این متخصص بر آن تأكید دارد، یكسان بودن شیوع این اختلال در میان زنان و مردان است. با این حال او هشدار می‌دهد: «شیوع وسواس فكری ــ عملی در میان زنان و مردان یكسان مشاهده شده اما علائم وسواس در سنین بالا می‌تواند نشانه‌ای از یك مشكل جدی‌تر باشد. اگر نشانه‌های وسواس را در سن بالای 45 یا 50 سال مشاهده كنیم، باید به وجود یك ضایعه مغزی مشكوك شد و ممكن است با اختلال وسواس اجباری عادی روبه‌رو نباشیم.» البته كه جای ناامیدی نیست چرا كه فرید فدایی با ارائه یك آمار امیدواركننده، بر لزوم پیگیری درمان این اختلال تاكید كرده و می‌گوید: «بهبودی برای بخش عمده‌ای از بیماران میسر است.البته 20 درصد بیماران به درمان‌های موجود پاسخ نمی‌دهند اما 80 درصد به درمان جواب می‌دهند.برخی نیازبه ادامه درمان دارند و خیلی‌ها در مرتبه اول بهبود می‌یابند.» مسأله‌ای كه لزوم مراجعه به متخصص و پیگیری درمان را برای مبتلایان گوشزد میكند. به‌هرحال با شناخت درست، حمایت تخصصی و پیگیری درمان، امكان كنترل و بهبود این وضعیت وجود دارد تا ذهن بتواند دوباره آزادانه نفس بكشد.
مریم كریمی
